In de Volkskrant van 5 juli deelde columniste Ibtihal Jadib haar ervaringen over een moskeebezoek. Ze was op uitnodiging van een docent levensbeschouwing naar de moskee gegaan met een klas vol 15-jarigen. ‘Die hadden al een synagoge en een christelijke kerk bezocht, nu was het de beurt aan een islamitisch gebedshuis.’ We lezen ook dat er ouders waren die zich bij voorbaat tegen het moskeebezoek hadden gekeerd en zelfs hun kinderen thuis lieten blijven – iets dat niet gebeurde bij het bezoek aan de synagoge en de kerk.

Bij aankomst in de moskee werd de klas door een enthousiast comité ontvangen, dat ‘klaarstond met zoete lekkernijen’, vertelt Jadib. Een gezellige bedoeling dus. De columniste werd echter minder vrolijk van ‘de traditionele rol die vrouwen in deze moskee leken te spelen’ én van de antwoorden van de imam, die overigens perfect Nederlands sprak en hen vriendelijk door de gebedszaal leidde. Hij verdedigde namelijk de traditionele opvattingen van de islam, waar Jadib het duidelijk niet mee eens was.

De column liet mij achter met gemengde gevoelens. Allereerst, en dat was positief, moest ik weer denken aan mijn eigen positieve ervaringen in de Essalam Moskee in Rotterdam. Toen ik daar nog actief was als imam ontvingen we wekelijks diverse (scholieren)groepen die voor een rondleiding kwamen. Deze rondleidingen stonden altijd in het teken van kennismaking, verbinding en saamhorigheid. Natuurlijk was er ook ruimte voor kritische vragen. Die kwamen er genoeg, ook over de positie van de vrouw. Juist gevoelige onderwerpen moeten worden besproken. Zoals ik altijd heb gezegd: ‘Dankzij – niet ondanks – de verschillen kunnen we bij elkaar komen en het gesprek met elkaar aangaan.’

Maar behalve deze fijne herinneringen schoten er ook een aantal andere gedachten door mijn hoofd. Met name hoe, buiten mainstream Nederland, enkele uitgesproken groepen aankijken tegen de positie van de islam in Nederland. Er zijn, zoals ook weer blijkt in Jadibs columns, mensen die helemaal niets over de islam willen horen. Sommigen gaan daarin zelfs zo ver, dat ze ook de kinderen thuishouden tijdens zulke excursies. Deze mensen zien de islam als een groot gevaar. Daarnaast zijn er belijdende moslims die hun best doen om een positief beeld neer te zetten van hun godsdienst en daarom actief de dialoog aangaan met de omgeving. Ten slotte horen we met enige regelmaat van moslims die vooral kritisch zijn. Deze groep bezigt het idee dat de islam moet liberaliseren. Opvattingen van belijdende moslims worden dan geclassificeerd als ‘conservatief’ of zelfs als ‘radicaal’.

De ingenomen posities van de genoemde groepen vormen een uitdaging als het gaat om het slaan van bruggen en het zoeken naar verbinding. Dit zien we onder meer terug bij de ongemakkelijke gevoelens van de columniste bij het hete hangijzer man-vrouwverhoudingen.

Jabid schrijft over hoe de vrouwen in de moskee werden ‘weggestopt in een achterafzaaltje linksbuiten, terwijl het mannelijke gedeelte overliep van de ene uitnodigende ruimte in de andere’. Het zou de ongelijke behandeling illustreren die in de moskee eerder regel dan uitzondering is. En de oorzaak zou liggen in de islam.

Hoewel ik beaam dat dit in sommige moskeeën inderdaad de praktijk is, vind ik Jabid hier veel te ongenuanceerd en te generaliserend over moslims en de islam. De impliciete conclusie in haar column, dat vrouwen niet gelijk behandeld worden in de islam, is namelijk niet de algemene norm.

Zoetigheden en royale couscousschotels zijn niet voldoende voor goede PR

Ongelijke behandeling komt soms voor, dat is waar. Dit hangt dan samen met een gebrek aan visie, een onjuist begrip van de islam en veelal met een onbekwaam bestuur. Er kan daarom binnen moskeeën zeker een slag gemaakt worden als het gaat om het versterken van de positie van de vrouw. Maar de stelling dat er sprake is van een inherente religieuze ongelijkheid in de islam is pertinent onjuist.

Er zijn diverse moskeeën waar vrouwen een zeer actieve rol vervullen, ook als het gaat om taken die traditioneel toegeschreven worden aan de imam. Hij is immers niet enkel een voorganger in het gebed. Een imam bemiddelt, beantwoordt vragen, biedt geestelijke ondersteuning, bezoekt zieken, verzorgt lessen en lezingen, biedt een luisterend oor en adviseert mensen. Een vrouw, en dat zien we dus ook in de praktijk, kan dat allemaal even goed. Misschien zelfs beter. Ik pleit daarom voor meer vrouwelijke invulling van deze taken.

De stelling dat de moskee ‘helemaal niet op vrouwen zit te wachten’ wordt dan ook onterecht gemaakt door iemand die maar twee keer een moskee van binnen heeft gezien. Ik zou er minder moeite mee hebben als mevrouw Jadib de conclusie had getrokken dat sommige moskeebestuurders niet op vrouwen zitten te wachten, want dat kan wel kloppen, maar ze generaliseert en doet daarmee moskeeën in Nederland tekort.

Er zijn hier ook moskeeën met vrouwelijke bestuurders, ook als voorzitter. We hebben bovendien vrouwelijke imams en geestelijke verzorgers, spreeksters en leerkrachten. En ja, die verrichten zeer goed werk. Maar deze vrouwen worden niet gezien of mensen willen deze vrouwen niet noemen.

De moslimgemeenschap moet beseffen dat zoetigheden en royale couscousschotels niet voldoende zijn voor goede PR. Moskeebesturen en imams dienen beleidsmatig de islam in Nederland te lokaliseren en te deculturaliseren. We hebben een Nederlandse islam nodig. Die hoeft niet uitgevonden te worden, want die is er al. Het enige wat we moeten doen is deze islam eens zichtbaar maken. Voor de buitenwereld, maar primair voor onszelf.

Soms is het beter om te zwijgen als imam, zeker als je even geen antwoord weet op clichévragen. Moslims die kritiek leveren zouden het daar niet bij moeten laten, maar tevens proactief oplossingen moeten aandragen en daar ook in moeten participeren. Alleen tegen de islam en moslims schoppen heeft weinig zin. Kom met oplossingen en accepteer de verschillen.

Als mevrouw Jadib werkelijk geïnteresseerd is in de rol van de vrouw in de Nederlandse islam, dan kan ik haar diverse adressen geven waar ze die realiteit met eigen ogen kan aanschouwen.

Betekent de zege van Ekrem Imamoglu bij de burgemeestersverkiezingen in Istanbul voor Turkije een keerpunt? Wordt aan de alsmaar uitdijende macht van Recep Tayyip Erdogan en diens toenemende autocratische neigingen eindelijk een halt toegeroepen? De Turkse president had immers bij deze verkiezingen zeer zwaar geschut ingezet: wie Istanbul had, zo heette het, had Turkije. Wel, de uitslag laat er geen twijfel over bestaan: Erdogan heeft Istanbul niet meer.

En met zijn geslaagde poging om de eerdere burgemeestersverkiezingen, die nog maar in een zeer nipte zege voor Imamoglu hadden geresulteerd, ongeldig te laten verklaren, is hij in zijn eigen zwaard gevallen. Imamoglu’s zege bleek, anders dan door sommigen van zijn aanhangers gevreesd, zelfs nog beduidend groter, ondanks doorzichtige pogingen van de regering om een hoge opkomst onder zijn kiezers tegen te werken. Ook een deel van zijn eigen AKP-achterban bleek, uit boosheid over deze opzichtige manipulatiepogingen van Erdogan, nu naar de tegenpartij te zijn overgelopen. De overwinning van Imamoglu was zo groot dat de AKP-tegenkandidaat Binali Yildirim en ook Erdogan er niet aan ontkwamen om nog op de verkiezingsavond zelf hun verlies te erkennen.

Daarin onderscheidt de situatie in Turkije zich in elk geval positief van die in Indonesië. Daar tekende de uitdager van de zittende president Joko Widodo, generaal Probowo Subianto, bij een soortgelijk afgetekende uitslag – 55 tegen 45 procent bij de verkiezingen van 17 april jongstleden – wél bij het hooggerechtshof protest aan. Subianto deed alles, tot geweld aan toe, om alsnog de macht te veroveren. Om maar te zwijgen van een land als Rusland, waar Poetin de verkiezingen altijd zal winnen, of Egypte, waar Sisi dat zelfs met Noord-Koreaanse meerderheden doet. Van grootscheepse stembusmanipulatie is in Turkije geen sprake en ondanks zijn bijna-monopolie in de media komt Erdogans AKP ook landelijk keer op keer maar net op de helft van de zetels uit.

Deze uitslag demonstreert weer wat ik al eens eerder heb verkondigd: net als in Oekraïne, en anders dan in Rusland en Egypte waar die weinig voorstelt, is in Turkije de civil society te sterk ontwikkeld om nu een echte dictatuur mogelijk te maken, waarvan Erdogan ongetwijfeld droomt. Poetin en Sisi zouden zo’n debacle als hem nu in Istanbul overkomen is, hebben weten te voorkomen, daarover kan weinig twijfel bestaan. Tegelijk is de civil society in Turkije, net als die in Oekraïne, te zwak om echt een succesvolle democratie van de grond te krijgen. Daarvoor heeft een appèl op gezagsgetrouwheid en volgzaamheid om het vaderland te redden, onder verwijzing naar vermeende binnenlandse vijfde colonnes en dito buitenlandse complotten, tegelijk nog bij grote delen van het electoraat veel te veel effect.

In Turkije is de civil society te sterk ontwikkeld om nu een echte dictatuur mogelijk te maken

Daarbij moet opgemerkt worden dat in deze tijd ook het internationale politieke klimaat niet meewerkt. Anders dan in de optimistische jaren negentig na de val van de Muur en de opruiming van een aantal laatste Latijns-Amerikaanse dictaturen, zit de democratische gedachte nu wereldwijd in het defensief. In Amerika regeert een president die een duidelijke voorkeur voor autocraten aan de de dag legt, en het met een macho-mannetjesputter als de Braziliaanse president Jair Bolsonaro, en zelfs met diens Noord-Koreaanse collega Kim Jong-un, beter lijkt te kunnen vinden dan met Angela Merkel of Theresa May. In Europa is de kandidatuur van Frans Timmermans voor het commissievoorzitterschap mede stuk gelopen op het verzet van autoritaire leiders als Matteo Salvini en Viktor Orban, voor wie Timmermans een obstakel vormde bij de door hen beoogde afbraak van de rechtsstaat in eigen land.

Zeker in dat licht is de uitkomst van de burgemeestersverkiezingen in Istanbul – en al eerder in Ankara en Izmir – een zeer positieve, mede gezien het volstrekt ongelijke speelveld en de reusachtige mediavoorsprong van de AKP-kandidaten die hier bestonden. Maar een gewonnen slag is nog geen gewonnen oorlog. Erdogan heeft dankzij een eerder (weliswaar krap) gewonnen referendum zijn positie als president enorm weten te verstevigen en zijn bevoegdheden flink uitgebreid. Hij zit er nog tot 2023 – geen sprake van dat hij nu, zoals de Griekse premier Alexis Tsipras na verloren Europese verkiezingen, plotseling verkiezingen gaat uitschrijven en zo zijn eigen positie in de waagschaal gaat stellen.

En juist uit hoofde van die grote presidentiële macht beschikt Erdogan over tal van mogelijkheden om de burgemeesters van de grote steden fors tegen te werken, bijvoorbeeld door hun bevoegdheden en financiële middelen in te perken. Een truc die hij overigens van de Britten zou kunnen afkijken, waar in 1974 rond de grote steden een aantal krachtige agglomeratiebesturen waren gecreëerd, die vervolgens – omdat Labour hier altijd de meerderheid behaalde – in 1986 door de Tory’s van Margaret Thatcher ontmanteld, dan wel krachteloos werden gemaakt. Wat dat betreft staat Erdogan vast nog een forse trukendoos ter beschikking om te verhinderen dat wie Istanbul heeft straks ook Turkije heeft.

Cruciaal zou daarbij wel eens kunnen zijn in hoeverre dat dan door iedereen binnen de AKP wordt gepikt. Dat er binnen delen van deze partij bezwaren bestaan tegen de wijze waarop Erdogan de afgelopen jaren stelselmatig democratie en rechtsstaat heeft onttakeld, is bekend. Alleen bleven die bezwaren marginaal, zolang die politiek door de kiezer werden beloond, en dus de banencarrousel voor Erdogan-getrouwen dankzij verkiezingszeges bleef draaien. Als die door het uitblijven daarvan begint te haperen – en dat heeft deze draaimolen nu in elk geval een keer op een moment gedaan – wordt het mogelijk andere koek. Het zou wel eens tot cruciale afsplitsingen kunnen komen.