Net als liefde, geld en muziek kent xenofobie geen kleur. Het is een verschijnsel dat raciale verschillen overstijgt. Ik moest aan dit gegeven denken toen ik vorige week de afschrikwekkende beelden zag van Zuid-Afrikanen die Afrikaanse migranten terroriseerden. Die migranten zouden Zuid-Afrikaanse banen afpakken, was het excuus. Daarom besloten woedende en wanhopige Zuid-Afrikaanse bendes de winkels van migranten leeg te roven en in de fik te steken.
Er zijn inmiddels twaalf mensen overleden als gevolg van deze xenofobe aanvallen. De enige ‘misdaad’ waar deze migranten zich schuldig aan maakten was het feit dat ze migrant waren, dat ze zichzelf waren, dat ze in een ander land hun geluk zochten.
De grieven van Zuid-Afrikanen tegen hun Afrikaanse broeders en zusters doet denken aan geluiden die wij in landen als Australië, de Verenigde Staten en ook hier in Nederland al langer horen: de buitenlander is een bedreiging voor de interne orde en de welvaartsstaat. Toch is de kans vrij groot dat in een land als Nederland xenofobie met racisme wordt verward. Dit zal ik illustreren met een voorbeeld. Als ik op straat loop en iemand roept ‘Ga terug naar je eigen land’, dan is dat xenofobie, maar niet automatisch racisme. Het is een andere verhaal als deze persoon ook ‘Vuile neger’ naar mijn hoofd slingert.
Niettemin valt het mij op dat in het publieke debat in Nederland, racisme, xenofobie en islamofobie door elkaar worden gehaald. Want je kunt tegen vreemdelingen zijn, ongeacht hun huidskleur of religie. De Zuid-Afrikanen die het leven van Afrikaanse migranten terroriseren hebben dezelfde huidskleur en vaak ook dezelfde religie.
Twee jaar geleden was ik in Zuid-Afrika, om met Congolese migranten te praten over hun ervaringen aldaar. Ik hoorde veel positieve verhalen – van mensen die uit het niets zichzelf omhoog wisten te werken omdat Zuid-Afrika, anders dan hun geboorteland, hen de kansen geeft om zichzelf te kunnen ontplooien. Ik ontmoette ook Zuid-Afrikanen die mij gastvrij ontvingen en hun mooie cultuur met mij deelden.
Maar ik hoorde ook verhalen over rotte appels. Zuid-Afrikanen die andere Afrikanen ‘makwerekwere’ noemen, een denigrerend term om hen te dehumaniseren. Makwerere is het Zuid-Afrikaanse equivalent van het Griekse begrip ‘barbaar’ en verwijst naar iemand die van ver komt en een taal spreekt die niet is te verstaan. Zoals de Oude Grieken de Scythen en Perzen niet verstonden, ze zouden ‘barbar’ brabbelen, waar het woord ‘barbaar’ vandaan komt.
Wij leven feitelijk in een mondiaal apartheidssysteem
In een vurige toespraak betoogde de populistische politicus Julius Malema dat alle Zuid-Afrikanen een front tegen het xenofobe geweld moeten vormen. De voorman van de Economic Freedom Fighters stelde dat mensen die ontevreden zijn over hun economische positie altijd een andere zondebok zullen vinden. Als je alle migranten in het vliegtuig of de bus stopt en ze terugstuurt naar het land van herkomst, dan zal de werkloosheid van Zuid-Afrikanen niet opeens als sneeuw voor de zon verdwijnen.
Als de xenofobe bendes klaar zijn met de migranten, zo waarschuwde Malema, dan gaan ze andere Zuid-Afrikaanse stammen de schuld geven voor hun werkloosheid en bestaansonzekerheid. De Zulu’s krijgen de schuld. Of mensen uit Natal. Malema waarschuwde vooral Zuid-Afrikanen in de steden die alleen nog maar Engels spreken en hun eigen moedertaal vergeten zijn: ook zij zullen voor migranten worden gezien en met geweld te maken krijgen.
Dat zwarte Zuid-Afrikanen migranten aanvallen en niet witte Zuid-Afrikanen is een erfenis van de Apartheid, aldus analisten. Helaas is dit waar. Zwarte Zuid-Afrikanen hebben te lang naar witte mensen opgekeken, dat krijg je niet gemakkelijk uit hun systeem. Zo twitterde de Congolees-Britse schrijver J.J. Bola dat de vreemdelingenhaat en het gendergerelateerde geweld in Zuid-Afrika twee kanten van dezelfde medaille zijn. ‘Ze zijn verbonden, als deel van de hiërarchische structuur waarin de zwarte man naar beneden trapt als hij niet naar boven kan trappen, naar zijn onderdrukkers.’
Het racisme is in Zuid-Afrika, net als in de rest van de wereld, een niet te ontkennen verschijnsel. Maar toch moeten wij xenofobie niet met racisme verwarren. Hoewel beide fenomenen met elkaar samenhangen zijn ze niet precies hetzelfde. Xenofobie kent geen kleur – dat lieten de gebeurtenissen in Zuid-Afrika de afgelopen weken zien. Door dit te beseffen kunnen wij ook kritisch kijken naar een fenomeen dat één van de grootste misdaden van deze tijd is: het toevallige feit dat het land waar je bent geboren jouw kansen op een welvarend en gelukkig leven bepaalt. En dat veel mensen dus nauwelijks kansen hebben.
Wij leven feitelijk in een mondiaal apartheidssysteem, dat bepaalt dat de kleur van jouw paspoort jouw kans op het leven mag bepalen. Dat is de keiharde realiteit.
