Han ten Broeke, directeur bij het The Hague Centre for Strategic Studies, duidt in de media regelmatig de oorlog in Oekraïne. En zo is de cirkel weer even rond voor de voormalige VVD-parlementariër, voor wie de kruisrakettenkwestie zijn politieke coming of age betekende; hij sloot zich in die verhitte jaren tachtig aan bij de JOVD. Zijn linkse leraren en medeleerlingen waren tegen Amerikaanse kruisraketten in Nederland, hij vond dat naïef. ‘Vandaar dat ik met de button ‘Liever een raket in de tuin dan een Rus in de keuken’ rondliep.’ We spraken Ten Broeke over de nieuwe Russische dreiging, maar ook over het Midden-Oosten en China, en hoe het Westen en Nederland zich hiertoe moeten verhouden. ‘Geopolitiek moet letterlijk worden ingeprijst, zowel in de boardroom van Nederlandse bedrijven als in die van Nederland zelf: de Trêveszaal.’
Eerst Oekraïne. De Franse president Emmanuel Macron verklaarde de NAVO enkele jaren geleden ‘hersendood’, maar u zei onlangs op BNR dat de NAVO ‘springlevend’ is. Komt dat puur door Oekraïne?
‘Ja, Oekraïne heeft NAVO weer tot leven gewekt. Maar de NAVO was nooit hersendood. Hoewel ik het niet met hem eens ben, doet Macron interessante uitspraken. Hij is niet mediaschuw.
‘De NAVO kent een interessante dynamiek. Om de zoveel tijd is er een commissie die de levensvatbaarheid van de NAVO moet onderzoeken, maar elke keer wordt het bondgenootschap gered door het enige waardoor het gered kan worden: internationale crises.
‘De meest recente crisis, de oorlog in Oekraïne, is een min of meer conventionele oorlog. We konden ons lange tijd niet meer voorstellen dat zo’n oorlog weer in Europa zou plaatsvinden. Dat was ook de reden dat Nederland zijn tanks heeft verkocht aan Finland. Wat overigens een goede zaak is, want daar, vlakbij Rusland, zijn ze veel nuttiger dan hier. De NAVO leeft altijd op op momenten waarvan het leeft: effectieve veiligheidscrises bestrijden en voorkomen.’
In D66-kringen wordt gepleit voor een Europees leger. Wat vindt u van dat pleidooi?
‘Voor de NAVO is geen alternatief. Ik ben groot voorstander van meer Europese samenwerking, maar Europa kan niet zonder de Verenigde Staten. Wel vind ik dat er een Europese pijler binnen de NAVO moet worden gevormd.
‘Er is een verschil tussen Europese defensiesamenwerking en defensiesamenwerking in Europa. Het eerste suggereert een veiligheidspolitieke inzet van Europese Unie. Op buitenlandterrein zie ik dit zitten, maar op defensief gebied niet. Het is te duur. We moeten ons geld niet verspillen aan een organisatie die in wezen civiel is, die op haar best het wiel probeert uit te vinden, maar dan in een vierkante vorm. De EU moet geen leger willen krijgen. Daarnaast heeft de NAVO zich zo vaak bewezen. Militairen spreken dezelfde taal. Ze hebben dezelfde rules of engagement, dezelfde standaarden.
‘Wat we niet voor elkaar hebben, is de bereidheid van Europese landen om de eigen veiligheidsbroek op te houden. We blijven hangen aan de bretels van Washington. Die bretels zijn nu sterker dan ooit.’
Hoezo? Waarom moeten we aan de VS verbonden blijven?
‘In het Oekraïneconflict bewijzen de VS hun onschatbare waarde. De VS hebben in Irak in 2003 te radicale conclusies getrokken op basis van wat de VS-veiligheidsdiensten hen hadden verteld, maar die fout van toen hebben de veiligheidsdiensten nu in Oekraïne ruimschoots goedgemaakt. Dankzij de VS kan Oekraïne blijven doorvechten.
‘De NAVO doet uitstekend werk. Vorig jaar herfst had de NAVO al door dat Rusland wellicht van plan was om Oekraïne binnen te vallen. De Russen gingen bijvoorbeeld echt bloed gebruiken bij militaire oefeningen. Dat was een kleine maar belangrijke aanwijzing. Ook wees een opinieartikel van de Russische president Vladimir Poetin uit juni 2021 op de invasieplannen. Oekraïne had volgens Poetin geen recht van bestaan. In 2021 werden er wissels omgezet, voorbereidingen getroffen. De NAVO wist hiervan en informeerde Oekraïne hierover.
‘Nu is de NAVO bezorgd over de plannen van China. President Xi Jinping heeft op het twintigste partijcongres ideologie boven economie gesteld. En hij belooft weinig goeds voor Taiwan, dat goed- of kwaadschiks weer bij China moet horen.’
Poetin heeft meerdere malen gedreigd kernwapens in te zetten. Hoe reëel is de dreiging van een kernoorlog?
‘We moeten dit serieus nemen. En Poetins dreiging wordt ook serieus genomen. Zo heeft Jake Sullivan, de Amerikaanse nationale veiligheidsadviseur, een lijntje met zijn Russische collega Nikolaj Patroesjev, om ervoor te zorgen dat de nucleaire dreiging afneemt. Sullivan waarschuwde voor catastrofale gevolgen van een atoombom, maar zei onlangs ook dat hij blij is dat de rode lijn is hersteld. Er wordt op het hoogste niveau met het Kremlin gesproken over de nucleaire dreiging. Dat moet ook, want het is een existentiële dreiging.
‘Maar ik ben het eens met journalist Tom Friedman van de New York Times, die op 7 november schreef dat hij nog banger is voor de oliebom dan voor de kernbom. Rusland verdient nu veel met hoge olieprijzen. Maar als Rusland besluit om olie te gaan ontzeggen aan landen die Rusland straffen met economische sancties, dan kan Poetin mogelijk een wig drijven in het westerse bondgenootschap. Als hij besluit om een kernwapen in te zetten dan is iedereen verenigd tegenover Rusland, maar een olieboycot kan NAVO-lidstaten misschien tegen elkaar uitspelen. In Londen en in Rome wordt al geprotesteerd tegen de oorlog, omdat die geleid heeft tot een torenhoge inflatie.’
‘Rutte zegt weliswaar dat dit onze oorlog is, maar legt niet uit waarom’
Is er zicht op een einde aan de oorlog in Oekraïne?
‘Er moet een bereidheid zijn om te onderhandelen. Op dit moment zijn de Russen de oorlog aan het verliezen, en is Oekraïne aan de winnende hand. President Volodymyr Zelensky droomt over een strandvakantie op de Krim. Hij wil nu niet aan de onderhandelingstafel zitten, maar de oorlog winnen.
‘De Oekraïners laten ons zien wat heldenmoed is, Zivilcourage, wat vrijheid, zelfbeschikking en het beschermen van de eigen grenzen echt waard zijn. Die moed ontbreekt aan de kant van de Nederlandse regering. Premier Mark Rutte zegt weliswaar dat dit onze oorlog is, maar legt niet uit waarom.’
Wat zou Rutte wel moeten doen?
‘Kijk, veel Nederlanders maken zich grote zorgen over de hoge prijzen. Critici kunnen dan – vrij naar de voormalige Amerikaanse president Bill Clinton – roepen: ‘It’s the inflation, not the invasion, stupid.’ Rutte moet daarom zeggen: ‘Het is onze oorlog, want als Oekraïne verliest krijgen we nooit meer terug wat we in 1989 en daarna hebben verworven: een duurzame vrede, die ons continent enorm veel welvaart heeft opgeleverd.’ Op langere termijn is de rug recht houden tegenover Rusland veel beter voor onze economie.’
Bent u een ‘realist’, als het gaat over de buitenlandse politiek?
‘Ja. Maar ik ben een realist die zich aan bepaalde principes houdt. En ik ben een idealist zonder illusies. De wereld van de realisten is een grote familie. De zelfbenoemde realisten van Forum voor Democratie-aanhangers geloven dat je de Russische beer niet moet tarten. Maar als Poetin ineens de Turkse president Erdogan wordt, dan worden ze haviken. En als hij Poetin heet, dan veranderen ze in duiven. Echte realisten zijn havik noch duif. Voor FvD speelt mee dat Rusland een orthodox-christelijk land is, en geen islamitisch land. Ze zijn, met andere woorden, geen realisten maar opportunisten.’
Over Turkije gesproken: onze NAVO-bondgenoot speelt nu dubbel spel. Turkije steunt Oekraïne weliswaar met wapens, onder andere met de roemruchte Bayraktar-drones, maar doet niet mee aan de economische sancties. Ook is Erdogan nog steeds on speaking terms met Poetin. Hoe betrouwbaar is Turkije als bondgenoot?
‘Mijn eerste botte antwoord is: ‘Wat doet het ertoe?’ De Turken zijn onze bondgenoten, we kunnen niet zonder hen. Tegelijkertijd erger ik mij dood aan Erdogan, die onberekenbaar is. Turkije is een regionale macht en speelt deze rol met verve. Het land weet allerlei schijnbaar tegenstrijdige belangen onder één fez verenigen.
‘Met Rusland heeft Turkije een ingewikkelde haat-liefdeverhouding. Turkije is de potentiële gastheer van vredesbesprekingen tussen Rusland en Oekraïne, maar tegelijkertijd levert Turkije drones aan Oekraïne waarmee Russische militairen worden gedood. Ook heeft Turkije een bijzondere interesse in De Krim, want de islamitische Krim-Tataren waren ooit vazallen van het Ottomaanse Rijk.’
Turkije schendt zelf ook de mensenrechten, bezet delen van Noordoost-Syrië, heeft Armeense burgers vermoord in de Armeens-Azerbeidzjaanse oorlog van herfst 2020 en bezet sinds 1974 illegaal Noord-Cyprus. Moeten we Turkije niet gewoon uit de NAVO zetten?
‘We moeten onze binnenlandse normen ten aanzien van mensenrechten niet projecteren op het buitenland. Want zo werkt het niet in de echte wereld. Anders dan in het binnenland, gaat in het buitenland macht vaak boven recht. Nederland kan met die realiteit vaak niet goed omgaan. Daarvoor hebben we te veel dominees, te veel wokies, te veel principiële buitenlandpolitiek. De vluchtelingendeal met Turkije is niet fraai, maar wel heel effectief. Turkije voert ook strijd met communistisch-marxistische terreurbewegingen als PKK en YPG. En die strijd laat ik liever over aan hun buitengrenzen, dan aan de onze.’
De vluchtelingendeal met Turkije is niet fraai, maar wel heel effectief’
Op Twitter heeft u zich de woede van onder andere NRC-journalist Lotfi el Hamid op de hals gehaald door de politiek van Israël te steunen. Waarom staat u achter Israël, een land dat illegale nederzettingen bouwt in Palestijns gebied en door mensenrechtenorganisaties van apartheid wordt beschuldigd?
‘Het Israëlisch-Palestijnse conflict is een fantoomconflict. We doen het conflict daar hier nog eens dunnetjes over. We plaatsen iedereen in een hoekje, en het is niet mogelijk om in de ander iets redelijks te zien.
‘Israël steun ik als democratische rechtsstaat. Ook steun ik het Israëlische recht op zelfbeschikking. Tegelijkertijd ben ik voor een tweestatenoplossing. Om die reden sprak ik als parlementariër de Palestijnse vertegenwoordiger in Nederland consequent aan met ‘ambassadeur’, ook al is ze dat formeel niet. Ook stemde ik als Kamerlid altijd tegen de jaarlijks terugkerende ChristenUnie-motie om de Nederlandse ambassade in Israël van Tel Aviv naar Jeruzalem te verplaatsen. Want daarmee maak je de Israëlische onderhandelingspositie sterker.’
Waarom roept het Israëlisch-Palestijnse conflict zoveel emoties op?
‘In Nederland wordt er – door links en door een deel van rechts – op een hele ideologische manier naar het Israëlisch-Palestijnse conflict gekeken. Het is een loopgravenoorlog. De Palestijnen schieten hier weinig mee op.
‘Het probleem is dat Nederland nog steeds ten diepste een door en door protestants land is. We voelen ons altijd solidair met de slachtoffers, in de hoop dat als wij hen steunen wij een beter plekje in de hemel krijgen. De ChristenUnie en de SGP zijn solidair met de Israëliërs, links is dat met de Palestijnen. Voor links is het conflict een David en Goliath-verhaal, maar dan met de Filistijnse Goliath in de rol van de Israëlitische David. De houding van PvdA vind ik bijzonder. Deze partij omarmde tijdens Joop den Uyl en Henk Vredeling het Israëlische kibboetsideaal, maar is hier nu ver van afgedreven.
‘Kijk, ik ken de partijen daar beter dan Nederlandse activisten. Ik ken de Palestijnse Autoriteit ook heel goed en ben als VVD-Kamerlid in de Palestijnse gebieden én in Gaza geweest. Toen toenmalig PvdA-minister Lilianne Ploumen van Ontwikkelingssamenwerking in 2013 in de Palestijnse gebieden was, was ze bezig met een waterproject van Vitens. Hiertegen protesteerde Hanan Ashrawi, lid van het Uitvoerend Comité van de [Palestijnse koepelorganisatie] PLO, die in Nederland de Palestijnse applausmachine aanzette. Ploumen besloot daarop om het project te cancellen. Toen ik later bij de Palestijnse premier Mohammad Shtayyeh op bezoek was, was hij niet alleen verbaasd hierover, maar smeekte hij mij om Vitens terug te krijgen. Hieruit blijkt maar weer: activisme in Nederland staat directe oplossingen voor de Palestijnen in de weg.’
‘Activisme in Nederland staat directe oplossingen voor de Palestijnen in de weg’
U bent realist. Maar is het wel realistisch als Nederland en Europa om achter Israël te blijven staan? Is het niet veel strategischer om te streven naar betere banden met de islamitische wereld?
‘Israël heeft zelf bewezen, met de Abraham-akkoorden, de drie nee’s van Khartoem (in 1967 namen de Arabische landen in de Soedanese hoofdstad Khartoem een anti-Israëlische resolutie aan, red.) van tafel te krijgen: geen erkenning, geen onderhandeling, geen vrede. Een aantal Arabische landen onderhandelt nu wel met Israël. Natuurlijk, ze zullen de Palestijnen met lippendienst blijven steunen. Maar de meeste Arabische landen hebben hun buik meer dan vol van dit conflict. Sterker nog, Europa kan nog wel wat leren van de Arabische wereld, omdat hun politieke elites veel zakelijker omgaan met het conflict, terwijl ze er tegelijkertijd niet hun hand voor omdraaien pro-Palestijnse demonstraties te organiseren in hun hoofdsteden als dat nodig is.
‘De Nederlandse reactie op de Abraham-akkoorden, van toenmalig minister van Buitenlandse Zaken Stef Blok, vond ik nogal zuinigjes. Hij begon weer meteen over de tweestatenoplossing. We laten ons framen door onze critici.’
Nederland wil een tweestatenoplossing voor Israël en Palestina, maar onze regering erkent nu wel de Marokkaanse bezetting van de Westelijke Sahara. Wat vindt u daarvan?
‘De Israëlische bezetting van de Westelijke Jordaanoever kun je heel goed vergelijken met de Marokkaanse bezetting van de Westelijke Sahara en de Turkse bezetting van Noord-Cyprus. Maar linkse partijen – minus de SP – zijn over die andere twee bezettingen uiteraard minder verontwaardigd. Het is apart dat we als Europese Unie Israëlische producten uit de Westelijke Jordaanoever wel apart labelen, maar Marokkaanse producten uit de Westelijke Sahara niet. Met toenmalig SP-Kamerlid Harry van Bommel heb ik daar toen een motie over ingediend. We waren het over veel dingen oneens, Harry en ik, maar hierin vonden we elkaar. De motie kreeg echter geen steun van de PvdA, want die wilden hun Marokkaanse achterban niet schofferen.’
U vindt het belangrijk om consequent te zijn, als het om buitenlandse politiek gaat?
‘Consequent zijn behoort tot geloofsbeginselen van elke Nederlander en zit ook in de standaarduitrusting van de minister van Buitenlandse Zaken, maar hoeft er niet altijd standaard bij elk bezoek uitgehaald worden. Die moet ook pragmatisch kunnen zijn. Natuurlijk moet hij proberen om consequent te zijn, je moet immers je geloofwaardigheid kunnen behouden, maar tegelijkertijd moet je het eigen belang niet uit het oog verliezen. Per geval moet je kijken wat juist is.’
In hoeverre mogen en moeten mensenrechten in het buitenlandse beleid een rol spelen?
‘Ze moeten een rol spelen. Mensenrechten vormen een kern van ons buitenlandse beleid. Nederland moet geloofwaardig blijven. Maar tegelijkertijd: als je het totale primaat legt bij de mensenrechten, dan zet je jezelf schaakmat. Het moet ook over andere zaken gaan. D66-buitenlandwoordvoerder Sjoerd Sjoerdsma wil nu preventieve sancties tegen China, vanwege de dreigende invasie van Taiwan. Dat is niet slim. Als je de ene dag roept dat China bezig is met een genocide op de Oeigoeren, en de andere dag pleit voor sancties tegen China vanwege Taiwan, dan zet je jezelf buitenspel. Het buitenland luistert niet naar dominees, en al helemaal niet naar een geopolitiek irrelevante regio die Europa helaas is.’
Hoe moeten we mensenrechtenschendingen in China dan wél adresseren?
‘Dit moet steviger, veel steviger. Maar niet op de domineesmanier of door sancties. We moeten China aanpakken als het land zwak is, en dan toeslaan. Nu kampt China met economische problemen, vanwege het dogmatische no-Covidbeleid. We kunnen van deze zwakte profiteren en China in een meer door ons gewenste richting manoeuvreren. Nu is het tijd voor een tussensprint. Dat zie je de Amerikanen wel doen met hun Chips Act (eerder dit jaar nam het Amerikaanse Congres een wet aan om te investeren in microchips, om daarmee de groeiende invloed van China tegen te gaan, red.). Wij moeten die vooral niet kopiëren, maar er een Europese lijn tegenover stellen.’
‘We moeten China aanpakken als het land zwak is, en dan toeslaan’
We moeten dus meer naar de koopman luisteren?
‘Op dit moment mengen koopmannen, mensen uit het bedrijfsleven, zich niet in het debat over buitenlandse politiek. Dat zou wel moeten gebeuren, is mijn evangelie. Er moet een goede balans komen tussen de koopman en de dominee. Op dit moment is de dominee dominant. De kern van mijn evangelie is dat geopolitiek letterlijk moet worden ingeprijst, zowel in de boardroom van Nederlandse bedrijven als in de boardroom van Nederland zelf: de Trêveszaal.’
De ‘War on Terror’ lijkt de laatste jaren enorm aan relevantie te hebben ingeboet. Hoe komt dat? Zijn organisaties als Al Qaida en IS nu minder gevaarlijk dan voorheen?
‘Nee. Het is vooral een kwestie van aandacht. Op dit moment krijgt de War on Terror minder aandacht, maar dat betekent niet dat deze oorlog voorbij is. De oorlog tegen terreur blijf je voeren, net als de strijd tegen criminaliteit. Je kunt de ideologie niet wegbombarderen, maar je moet terrorisme wel op afstand houden.’
