Arjan El Fassed onderzoekt in de podcast Niet iedereen kan stenen gooien de geschiedenis van zijn familie in Palestina. De aanslag op oom Bassam was het moment dat hij zich bewust werd van zijn roots.

Arjan El Fassed (49) is de zoon van een Palestijnse vader en een Nederlandse moeder. Hij voelt zich Nederlander én Palestijn. Palestina is zijn tweede vaderland. Toen Arjan zich in 1996 in de Palestijnse stad Nablus vestigde, na een studie politicologie aan de Universiteit Leiden, kwam hij een keer gehavend terug bij zijn familiehuis daar. ‘Arjan, jij kunt geen stenen gooien’, zei zijn in 2019 overleden oom Bassam Shaka’a tegen hem. Bassam was getrouwd met de zus van Arjans vader. Hij was burgemeester van Nabloes, totdat hij bij een bomaanslag in 1980 – gepleegd door Joodse kolonisten – zijn beide benen verloor. Volgens zijn oom lag het talent van Arjan ergens anders. Hij moest schrijven en pleiten.

Dat deed Arjan El Fassed. Hij werkte voor Palestijnse mensenrechtenorganisaties en kwam daarna bij de ontwikkelingsorganisatie Oxfam terecht, waar hij zich als beleidsadviseur inzette voor mensenrechten en humanitaire hulp. Van 2010 tot 2012 was hij Tweede Kamerlid voor GroenLinks.

De strijd voor de mensenrechten van de Palestijnen werd een strijd voor mensenrechten in het algemeen. Maar El Fassed verloor de Palestijnse zaak nooit uit het oog. In 2008 schreef hij het boek Niet iedereen kan stenen gooien. Hierin vertelt hij de familiegeschiedenis van zijn Palestijnse familie tegen de achtergrond van de wereldhistorie. ‘Het voelt als Forrest Gump of hoe de Amerikaanse historicus Howard Zinn Amerika beschrijft vanuit het perspectief van de ontvangers van de geschiedenis.’ En nu is er de podcast Niet iedereen kan stenen gooien, die is gebaseerd op zijn gelijknamige boek van vijftien jaar geleden.

Wat maakt El Fasseds podcast zo bijzonder? ‘Er zijn veel podcasts waarin twee mensen discussiëren over de politieke actualiteit’, antwoordt hij. ‘Of je hebt een geschiedenispodcast die claimt het ‘ware’ geschiedenisverhaal te vertellen. Mijn podcast is een persoonlijk verhaal, over de geschiedenis zoals mijn familie die zelf heeft meegemaakt. En dit verhaal vertel ik tegen de achtergrond van de grote gebeurtenissen in de wereldgeschiedenis, en de historie van het Israëlisch-Palestijnse conflict. Ik heb familie in Nederland en in Palestina, maar ook in Libanon en Syrië waar veel Palestijnen in 1948 naartoe zijn gevlucht tijdens de Nakba [toen Israël meer dan zevenhonderdduizend Palestijnen van huis en haard verdreef].’

Het was voor zijn vader niet meer mogelijk om terug te keren naar Palestina

El Fasseds ouders zijn allebei nog in leven en in de tachtig. Ze ontmoetten elkaar in Nederland. ‘Mijn moeder was net als veel Nederlanders opgegroeid met onbetwiste steun voor Israël. Pas toen ze mijn vader ontmoette, kreeg ze een ander perspectief te horen.’

Zijn vader was in 1963 naar Nederland vertrokken om er te studeren. Hij werkte in Palestina voor een margarinefabriek, die was opgekocht door een Nederlands bedrijf. ROMI, de Rotterdamse Margarine Industrie, wilde Palestijnen opleiden in Nederland, zodat ze daarna weer terug konden naar Palestina om de fabriek te moderniseren. Maar in 1967 brak de Zesdaagse Oorlog uit, veroverde Israël de Westelijke Jordaanoever, en was het voor de vader van El Fassed niet meer mogelijk om terug te keren naar zijn vaderland. ‘Hij verloor zijn verblijfsrechten. Hij mocht alleen nog als toerist naar zijn land. Hij mocht zich er niet vestigen. Ik mag dat ook niet.’

De aanslag op oom Bassam was voor El Fassed hét moment dat hij zich van zijn Palestijnse roots bewust werd, vertelt hij. ‘Mijn oom gold in die tijd als een van de belangrijkste Palestijnse leiders van dat moment. Israël wilde niet met de PLO [Palestijnse Bevrijdingsorganisatie] praten, die op dat moment vanuit de Libanese hoofdstad Beiroet opereerde. De staat hoopte dat democratisch gekozen Palestijnse burgemeesters een gematigd geluid zouden laten horen. Maar de Palestijnen kozen juist heel zelfbewuste onafhankelijke vertegenwoordigers. Oom Bassam en andere democratisch gekozen Palestijnse burgemeesters voerden het verzet aan tegen de Israëlische bezetting van de Westelijke Jordaanoever en de bouw van illegale Israëlische nederzettingen.’

El Fassed maakt de podcast helemaal zelf. ‘Het zijn geen gesprekken of interviews. Het blijft mijn familieverhaal afgewisseld met fragmenten uit historische audio-archieven, zoals van discussies over Palestina in de Verenigde Naties. De podcast is geen audioboek. Ik volg niet letterlijk mijn boek.  Ik wilde dit familieverhaal graag op een andere manier vertellen, voor een ander publiek. Het probleem is dat de Palestijnen nog altijd het gevoel hebben toestemming te moeten krijgen om hun verhaal te mogen vertellen. Veel archief bestaat niet. Of het is vernietigd, of het is in handen van mensen die hun geschiedenis niet willen laten zien. Daarom is het vertellen van persoonlijke verhalen zo belangrijk.’

En wéér wint Erdogan. Dit keer versloeg de Turkse president een verenigd oppositieblok. Wat maakt deze autoritaire heerser zo aantrekkelijk voor Turken? De Kanttekening bespreekt die vraag met Turkijekenners Suzan Yücel, Ergün Babahan, Kivilcim Pinar en Mahmut Erciyas.

De Turkse verkiezingen zijn voorbij. Het is game over voor de oppositie, de zittende president Recep Tayyip Erdogan heeft, ondanks de vernietigende aardbeving die aan meer dan 50.000 Turken het leven heeft gekost, opnieuw gewonnen. Hij blijft de komende vijf jaar president. Hij ontpopt zich steeds meer als autoritaire heerser. Hij schendt mensenrechten en heeft bovendien het land economisch verarmd.

‘Dit waren geen eerlijke verkiezingen’, zegt de journalist Suzan Yücel, die onlangs voor BNNVARA de documentaire Mijn Turkse stem maakte. ‘Er is ongelooflijk veel desinformatie. Erdogan liet bijvoorbeeld tijdens een rally een video van Kilicdaroglu zien, waar de Koerdische PKK doorheen gemonteerd was.’ Zo wilde de president zijn concurrent associëren met de terreur van deze beweging, die onder andere in Europa op de terreurlijst staat.

‘Ik denk dat Erdogan heel goed weet wat Turken diep in de kern raakt’, vervolgt Yücel. ‘Turken zijn namelijk vanouds erg bang voor opdeling van hun land. Hij heeft daar tijdens deze verkiezingen goed op ingespeeld, door de oppositie in verband te brengen met terrorisme. Het land zou volgens Erdogan compleet uiteenvallen, wanneer zij aan de macht zouden komen.’

Volgens Yücel onderschat het Westen hoe nationalistisch en islamitisch Turken zijn. ‘Kijk, ik kom uit een gelovig milieu, uit Kahramanmaras, waar Erdogan ook heel veel stemmen heeft gewonnen. Maar het was op zich geen verrassing dat hij daar veel stemmen zou krijgen, ondanks de aardbeving. Die regio is ontzettend nationalistisch. Voor Turken is het belangrijk dat er een leider aan de macht is die vijf keer per dag bidt, gelooft in God, soennitisch-moslim is. Al moeten ze er honger voor lijden. Ze geloven dat iemand die in hun God gelooft niet kwaadwillend kan zijn. En van iemand die dat niet gelooft, kunnen ze minder op aan.

We moeten ook niet vergeten dat Erdogan de mensen uit de binnenlanden van Anatolië een stem heeft gegeven, die voorheen door de politieke elite werden genegeerd. Er is een onvoorwaardelijke loyaliteit naar Erdogan toe. Ook speelt de angst voor een seculiere bijltjesdag, als Erdogan zou verliezen. Vooral mensen die een hoofddoek dragen en die de onderdrukking van die hoofddoek in de jaren negentig hebben meegemaakt, zijn er gevoeliger voor.’

Syriërs als stemvee

Journalist Ergün Babahan is het met Yücel eens dat het geenszins ‘eerlijke verkiezingen’ waren, maar gaat nog een stapje verder. Volgens hem zijn er ook veel stemmen gestolen. ‘Er is er een onverklaarbare toename, buiten de natuurlijke bevolkingsgroei om, van 6,5 miljoen kiezers. Naar verluidt mochten Syrische migranten in veel Anatolische steden stemmen, vooral in de aardbevingsgebieden.’ In oppositiekringen stelt men vaker, overigens zonder overtuigend bewijs, dat Erdogan Syriërs het land heeft binnengehaald als stemvee.

Volgens Babahan heeft ook de oppositie een verantwoordelijkheid als het gaat om een eerlijke stembusgang. ‘Ze hebben zich ondanks eerdere episodes van stemfraude de afgelopen vijf jaar niet adequaat op de verkiezingen voorbereid.’ Babahan wijst hiernaast op de zogenoemde liefdadigheidseconomie die Erdogan in twintig jaar heeft opgebouwd. ‘Hierdoor heeft hij grote massa’s mensen, sektarisch afhankelijk van de AKP gemaakt. Ministeries zijn als het ware in handen gekomen van de voormannen van deze sekten, en het personeel wordt opgevuld door mensen die met deze AKP-sekten zijn verbonden. Deze mensen gebruiken hun macht en invloed, puur voor de voortzetting van het AKP-bewind.’

Ook het Alkmaarse PvdD-raadslid Kivilcim Pinar wijst op de afhankelijkheid van grote groepen Turken van de AKP. ‘Erdogan heeft zijn eigen middenklasse gecreëerd en die vervolgens laten groeien. Er is een enorme massa ‘witte islamisten’ die zich onder Erdogan heeft verrijkt en die met het vertrek van Erdogan economische privileges verliezen. Deze groep bestaat in naam uit conservatieve islamisten, maar in wezen zijn het seculiere, stedelijke groepen die uit zijn op machtsbehoud. Islamitische waarden spelen bijna geen rol meer. Hun economische lot hangt af van de toekomst van Erdogan. Daarom blijven ze op hem stemmen.’

‘Turken hebben een nationalistische inborst en kunnen het niet hebben dat er kritisch over hun leider gesproken wordt’

Antiwesters

De historicus Mahmut Erciyas benadrukt dat twintig jaar intensieve staatspropaganda een stempel heeft gedrukt op de psychologie van de Turkse bevolking. ‘Het conservatisme en ultranationalisme was in Turkije al diepgeworteld. Daar kwam nog twintig jaar Erdogan bovenop. In die periode heeft hij de rechterlijke macht uitgehold, zijn eigen mensen benoemd op cruciale posities in de academische wereld en bureaucratie, de massamedia onder zijn controle gebracht en kritische media monddood gemaakt. In die twintig jaar zijn bijna negenhonderd journalisten opgepakt.’

Babahan spreekt expliciet van een ‘fundamenteel antiwesterse houding’, die er al is sinds het ontstaan van de Turkse republiek. ‘Dit sentiment, dat al sterk was onder secularisten, veranderde in een inherente haat tegen het Westen en alle waarden die het vertegenwoordigt. Erdogan heeft dit sentiment zeer goed gebruikt bij de verkiezingen. Turkse jongeren worden opgevoed in een antidemocratische omgeving, zowel thuis als in het onderwijs.’

Dit antiwesterse gevoel lijkt relatief veel sterker te leven bij Turken die in Europa te wonen. Zij stemden vaak immers veel massaler op Erdogan dan Turken in Turkije zelf. Hoe is dit te verklaren?

‘Dat is iets waar ik mij het hoofd over breek’, zegt Yücel. ‘Veel Turken in West-Europa komen van oorsprong uit Centraal-Anatolië. Hun stemgedrag daar en hier komt een op een overeen: beide groepen zijn even conservatief. Maar toch is het opvallend, omdat de Turken in Turkije alleen maar zijn overgeleverd aan staatspropaganda via overheidskanalen. Zij zien dus een heel beperkt deel van de werkelijkheid. Maar mensen in Europa, zou je denken, zien veel kritischere verhalen over Erdogan. Maar op de een of andere manier komt dat toch niet binnen. Dat heeft er toch mee te maken dat Turken een nationalistische inborst hebben. Ze kunnen het niet hebben dat er op een kritische manier over hun Turkse leider wordt gesproken.’

Discriminatie

Yücel noemt ook de discriminatie en uitsluiting die Turken in Europa ervaren. ‘Hierdoor zijn ze wantrouwender geworden tegenover democratische waarden. Ze koppelen die juist aan uitsluiting en discriminatie. Zo van: leuk al die waarden, maar die zijn er kennelijk niet voor ons. Bovendien speelt Erdogan in op dat sentiment van uitgesloten worden. Hij voelt voor veel mensen in Europa als de vaderfiguur die ze missen in het Westen. Ze voelen zich niet vertegenwoordigd door de leiders van de landen waarin ze wonen, maar dus wel door Erdogan, die zijn vuist op tafel durft te slaan en het Westen durft aan te spreken op zijn hypocrisie. Hier zijn Turken gevoelig voor. Maar hierdoor zijn ze dus ook blind voor wat Erdogan in eigen land doet. Ze zien alleen maar zijn prestigeprojecten en deinen mee in de grootheidswaan: ‘Wij Turken, wij zijn belangrijk, wij hebben ook wat te zeggen in de wereld. Wij zijn niet de groep die onderaan de samenleving staat. Jullie kunnen ons niks maken!’ In Europa gaan Turken gebukt onder discriminatie en uitsluiting, maar wat betreft Turkije speelt dat helemaal niet. Daar is precies het tegenovergestelde het geval. Daar horen ze bij de meerderheid. En dat voelt voor veel Turken fijn. Een Turkse leider waar ze nationalistisch trots op kunnen zijn.’

Babahan deelt die analyse. ‘Turkse immigranten in Europa behoorden tot de meest ongeschoolde plattelandsbewoners van Turkije. De Turkse staat die deze mensen naar Europa stuurde, zag hen enkel als inkomstenbron voor het vaderland. Zij waren verder niet geïnteresseerd in zaken als emancipatie en integratie in het land van aankomst. In feite wilde de Turkse staat, met inbegrip van de regeringen die wij seculier noemen, liever dat deze mensen Turks en moslim bleven. Qua wereldbeeld en levensstijl verschilt een Turk die in Parijs of Berlijn woont niet veel van iemand die in provincieplaatsen Yozgat of Konya woont.’

Volgens Babahan zijn Turken die in het Westen wonen juist onverdraagzamer en haatdragender geworden, omdat ze uitgesloten worden. ‘Hun steun aan de sociaaldemocraten bij de Europese verkiezingen is slechts een kwestie van eigenbelang. Het racisme in de westerse landen wakkert bij Turken het nationalisme, waar ze van huis uit al toe geneigd zijn, alleen maar meer aan. Zolang de Turkse bevolking in Europa toeneemt en westerse regeringen het integratievraagstuk niet aanpakken, zal deze tendens sterker worden. Dan ontstaat in Europa een ernstig Turks probleem.’

Pinar is niet verrast over de grote Erdogan-aanhang in Europa. ‘Afgezien van de alevieten en de seculiere Koerden zijn Turken in Europa conservatief. Erdogan is een politieke leider die in hun culturele profiel past. Deze groep voelt zich verwikkeld in een culturele oorlog met het Westen. Als deze groep meer rigide, fanatieker en teruggetrokkener wordt, denk ik dat er een Turks probleem in Europa kan ontstaan, zoals Babahan zegt’.

‘Ook bij deze verkiezingen waren de buitenlandse stemmen in het voordeel van Erdogan’, merkt Erciyas op. ‘Bij de Turkse oppositie is daar veel irritatie en onbegrip over. Ik begrijp dat wel. Het is vreemd dat mensen die alleen voor vakanties in Turkije komen mede het lot van de Turkse samenleving kunnen bepalen.’