Rabbi Levi Banon en zijn vrouw Chana Banon vieren dit jaar voor de elfde keer Chanoeka in Marokko. In een hotel in Casablanca staken zij zondag de eerste kaars aan van de chanoekia (de achtarmige kandelaar), in het gezelschap van ongeveer zeshonderd andere Marokkaanse joden.
De Banons waren niet de eerste joden die als shluchim (afgezanten) naar Marokko verhuisden. De Chabad, een ultraorthodoxe, chassidische beweging waar zij deel van uitmaken, kreeg voet aan de grond in Noord-Afrika in de jaren vijftig, toen de joodse gemeenschap in Marokko nog 350.000 mensen telde.
Sinds het ontstaan van de staat Israël in 1948 is de Marokkaans-joodse gemeenschap echter in rap tempo gedecimeerd. Tegenwoordig wordt de joodse gemeenschap geschat op minder dan drieduizend mensen. Toch besloten rabbi Levi en zijn vrouw in 2008 te verhuizen naar het islamitische land, om zo bij te dragen aan het versterken van de gemeenschap en de filosofie van de Chabad-beweging te verspreiden. De familie vestigde zich in Casablanca, waar de meerderheid van de Marokkaanse joden woont.
Chanoeka in een islamitisch land
In het luxe Barcelo Anfa hotel in Casablanca komen deze Marokkaanse joden dit jaar samen om Chanoeka te vieren. In de gang van het hotel staat een grote opblaas-chanoekia, er worden kleine kandelaren verkocht en bedienden brengen de traditionele sufganiyot (jamdonuts) rond. Het is een avond vol activiteiten. Een kinderkoor treedt op, een goochelaar geeft een show en natuurlijk wordt de eerste kaars van de grote chanoekia aangestoken.
De joden vieren tijdens Chanoeka de herovering van de Tweede Tempel in Jeruzalem. Om de tempel opnieuw in te wijden werd een olielamp gebrand, maar de lamp bevatte slechts genoeg olie voor een dag en de olie zou niet op tijd bijgevuld kunnen worden. Wonder boven wonder bleef de lamp toen acht dagen branden, aldus het verhaal, en doofde pas toen er nieuwe olie was. Daarom duurt Chanoeka acht dagen.
‘In mijn ervaring is Marokko hét voorbeeld van hoe joden en moslims samen kunnen leven’
‘Chanoeka en Purim zijn voor Chabad de grootste evenementen’, vertelt Banon. In andere grote steden, van Parijs tot Sydney, wordt Chanoeka gevierd met een grote chanoekia in het centrum van de stad, maar in een islamitisch land als Marokko kan dat niet. ‘Dat is het grootste verschil tussen andere landen en Marokko. Hier moet de Chanoekia binnen staan.’ Maar voor Banon maakt dat weinig uit. ‘Het blijft een geweldig feest en ieder jaar komen we hiervoor bij elkaar.’
Van Brooklyn naar Casablanca
Voor rabbi Levi was de keuze om naar Marokko te verhuizen snel gemaakt. Levi Banon is geboren in Marokko, maar verhuisde op driejarige leeftijd naar Canada en groeide op in Montreal. ‘Mijn vader was hier rabbi en is nu rabbi in Montreal. Daarnaast was dit de eerste vestiging van Chabad. Ik heb een persoonlijke connectie met het land, en Chabad heeft die connectie ook.’
Voor Chana Banon, de vrouw van rabbi Levi, was de verhuizing een stuk minder vanzelfsprekend. Chana is Asjkenazisch en groeide op in Brooklyn in New York, waar één van de grootste joodse gemeenschappen in de wereld zich gevestigd heeft.
‘Het was geen makkelijke overgang voor haar. Er zijn veel culturele verschillen, maar het was een mooie uitdaging en ze heeft zich er doorheen gesleept’, vertelt Banon. Tegenwoordig kookt Chana tijdens Rosh Hashana (joods nieuwjaar) vistajine in plaats van kugel (een zoet nagerecht van pasta of aardappelen) en spreekt ze vloeiend Frans en Arabisch.
‘Mensen verwachten altijd dat jood-zijn in een islamitisch land heel moeilijk is, maar dat is helemaal niet zo’, zegt Banon. ‘Iedereen hier is gastvrij, mensen zijn vriendelijk en het maakt hen eigenlijk niet uit of ik joods of moslim ben.’
Volgens Banon kunnen andere landen nog veel leren van hoe Marokko met zijn joodse gemeenschap omgaat. ‘Marokko is een land waar mensen opzoek gaan naar overeenkomsten in plaats van verschillen. En dan kom je erachter dat we eigenlijk best wel veel met elkaar gemeen hebben. Zowel de joodse cultuur als de joodse religie lijken op de islamitische.’
‘Bijzonder hè, dat er mensen zijn die naar Marokko verhuizen om aan antisemitisme te ontsnappen?’
Toch betekent dat niet dat de Banons nergens mee worstelen. Vooral het verschil in ontwikkeling tussen de Verenigde Staten of Canada en Marokko is een uitdaging waar rabbi Levi nog steeds tegenaan loopt. ‘Marokko is minder modern, maar het is het waard.’
Bij aankomst kijken de afgezanten van de Chabad altijd als eerste naar wat de gemeenschap nodig heeft en welke faciliteiten er ontbreken. In de meeste gevallen zijn dat orthodoxe scholen en synagogen. Tot Banons verbazing was dat in Casablanca niet nodig.
‘Deze kleine joodse gemeenschap heeft 22 synagogen, kan je dat geloven? We gingen daarom kijken naar wat er wel nodig was. Toen bleek dat er vooral extra curriculaire activiteiten nodig waren voor zowel kinderen als volwassen.’ De Chabad in Casablanca organiseert nu onder andere zomerkampen en bijlessen.
Toekomst van de joodse gemeenschap in Marokko
Ondanks de hechte gemeenschap in Casablanca neemt het aantal joden in Marokko nog steeds af. Veel joods-Marokkaanse jongeren verhuizen naar Israël voor een opleiding, betere kansen en om aan antisemitisme te ontsnappen.
Rabbi Levi zegt zelf weinig antisemitisme te ervaren. Toch toont een recent onderzoek van onderzoeksinstituut ADL aan dat 80 procent van de Marokkaanse volwassenen gelooft in antisemitische stereotypen. Het is niet ongebruikelijk dat boekenwinkels Mein Kampf verkopen. Ook heeft de steun voor de Palestijnse zaak onder Marokkanen een negatief effect op de houding tegenover de joodse gemeenschap.
Volgens Roy Mittelman, deskundige op het gebied van de Joodse gemeenschap in Marokko en hoogleraar aan het City College in New York, ligt het percentage van het ADL-onderzoek te hoog. Hij gelooft dat het antisemitisme in Marokko minder sterk is. ‘In mijn ervaring is Marokko hét voorbeeld van hoe joden en moslims samen kunnen leven. Er is een lange geschiedenis van wederzijds respect.’
‘Sommige mensen zeggen dat er over een paar jaar geen joden meer zullen zijn in Marokko, omdat er veel jongeren vertrekken. Maar ik kan mij niet voorstellen dat de Joodse gemeenschap helemaal verdwijnt. De gemeenschap is al zo lang een integraal onderdeel van Marokko en het leven in Marokko. Het zou ontzettend zonde zijn als dit verdwijnt.’
Banon denkt dat er voor altijd een vorm van joodse aanwezigheid in Marokko zal blijven bestaan. ‘Ik ben God niet, ik kan niet in de toekomst kijken. Het is mogelijk dat er uiteindelijk helemaal geen joden meer in Marokko wonen, maar ik denk dat er wel altijd joodse aanwezigheid zal blijven. Zoveel joden hebben hun roots hier, er is hier zoveel joodse geschiedenis, joden zullen Marokko altijd blijven bezoeken om dat te zien.’
Ook Banon erkent dat jongeren vertrekken, maar hij benadrukt dat er ook joden naar Marokko emigreren. Volgens Banon gaat het vooral om Franse joden die Frankrijk vanwege antisemitisme ontvluchten. Vorig jaar nam het aantal antisemitische incidenten in Frankrijk met 74 procent toe. ‘Bijzonder, hè. Dat er mensen zijn die naar Marokko verhuizen om aan antisemitisme te ontsnappen?’
Via evenementen als het Chanoeka-feest hoopt de Chabad meer Joodse mensen naar Marokko te trekken. ‘We zijn een hechte gemeenschap en ik hoop dat meer Joden hier deel van willen uitmaken in de toekomst.’
