Over abortus is de islam liberaler dan het christendom. Abortus is onder voorwaarden toegestaan, mits binnen 120 dagen na bevruchting, vinden de meeste moslimgeleerden. Hoe zit het met euthanasie? We vroegen het aan islamwetenschapper Chaïma Ahaddour.
Euthanasie staat weer op de politieke agenda, nu D66-minister Ernst Kuiper (Volksgezondheid) euthanasie voor doodzieke kinderen onder de twaalf jaar mogelijk wil maken. In oktober zal Kuipers op zijn plannen terugkomen bij de Kamer.
Kindereuthanasie is een gevoelig onderwerp, ook binnen de coalitie. In 2020 liet de ChristenUnie weten hiertegen te zijn. Wel zei de partij te willen kijken naar een regeling voor de zeer specifieke groep kinderen voor wie palliatieve sedatie geen oplossing biedt.
Wat vinden moslims hiervan? Dé deskundige op dit gebied is de Belgische wetenschapper Chaïma Ahaddour (1988), assistent-professor Islamitische Ethiek aan de Katholieke Universiteit Leuven. Haar promotieonderzoek ging over ethische kwesties aan het levenseinde, waaronder euthanasie en palliatieve sedatie, en hoe Marokkaans-Belgische moslims daarover denken.
‘De discussie hierover is bij ons goed bekend’, vertelt Ahaddour. ‘In België is euthanasie voor wilsbekwame minderjarigen sinds 2014 gelegaliseerd. Het is aan de psycholoog om de wilsbekwaamheid van kinderen te testen.’ Maar wat vinden moslims?
‘Onder de geleerden van de vier islamitische wetsscholen – Hanafi, Maliki, Sjafi’i en Hanbali – bestaat een grote unanimiteit. Euthanasie is een no go. Het is absoluut onaanvaardbaar.’ legt Ahaddour uit. ‘Hier is geen flexibiliteit, zoals die er wel is bij abortus. Ook sjiieten zijn kritisch, evenals de verschillende fatwa-commissies in Europa, zoals de Islamic Fiqh Academy en de European Council for Fatwa and Research.’
Moslimgeleerden hebben zich vanaf de jaren zeventig verdiept in seculiere medisch-ethische thema’s, zoals abortus en euthanasie. Ze wilden hierop een eigen, islamitisch verantwoord antwoord komen, aldus Ahaddour.
‘Verschillende onderzoeken onder moslims in verschillende landen laten zien dat ongeveer 95 procent van hen niet akkoord is met euthanasie – de overgrote meerderheid. Toch is er een kleine, liberale, seculiere minderheid die vindt dat euthanasie wel zou moeten kunnen. Deze moslims vind je vooral in Iran en Turkije. Zij zijn seculier. Maar in België? Daar is euthanasie out of the question.’
Volgens onderzoek door het Centraal Bureau voor de Statistiek (2018) keurt meer dan vier op de tien Nederlandse moslims euthanasie in tenminste bepaalde gevallen goed. Maar Ahaddour zet vraagtekens bij deze cijfers, omdat dit hoge percentage niet door bestaande wetenschappelijk onderzoeken wordt ondersteund. Ook heeft ze vragen over de precieze definitie die de onderzoekers hebben gehanteerd voor het bespreken van euthanasie.
‘Veel hangt af van de formulering van de vragen. Vroeger sprak men over het onderscheid tussen actieve euthanasie en passieve euthanasie, bijvoorbeeld het uitschakelen van een beademingsapparatuur bij een onomkeerbare coma. Tegenwoordig wordt dit het ‘nalaten of staken van een levensverlengende behandeling’ genoemd, omdat het voor veel verwarring zorgt. Bij het laatste is dit wel islamitisch toegestaan, het eerste niet. In mijn eigen onderzoek en de onderzoeken die ik heb geanalyseerd kwamen we tot hetzelfde resultaat. Slechts een aantal internationale onderzoeken maakt melding van een kleine minderheid moslims die euthanasie wel goedkeurt.’
Van de dertig respondenten die Ahaddour sprak voor haar promotieonderzoek hadden twee wel begrip als iemand ánders zou kiezen voor euthanasie. ‘Ze zeiden dan de keuze van de patiënt, zijn autonomie, te respecteren. Niettemin zouden ze er wel moeite mee hebben, vertelden ze ook, als iemand uit hun eigen omgeving voor euthanasie zou kiezen. En ze zouden er zelf nooit voor kiezen.’
‘Het is absoluut onaanvaardbaar. Hier is geen flexibiliteit, zoals die er wel is bij abortus’
Waarom is euthanasie binnen de religie islam een taboe? Ahaddour: ‘God is degene die het ultieme oordeel heeft over leven en dood. Daar mag je als mens niet tussenkomen.’ Ze maakt in dit verband een onderscheid tussen ‘theologisch geloof’ en ‘eschatologisch geloof’.
‘Als we kijken naar het theologische perspectief: God is almachtig en alwetend. God is de Schepper van leven en dood, ziekte en genezing. Deze theologische opvatting speelt een belangrijke rol in de geloofsbeleving. Veel moslims vinden ook dat euthanasie een vorm van blasfemie, een vorm van godslastering is, omdat als je kiest voor euthanasie je zelf voor God speelt. Dat mag niet.’
En het eschatologische perspectief? Dat gaat over het geloof in het einde der tijden, legt Ahaddour uit. ‘In het hiernamaals moet je verantwoording afleggen voor je daden en zal je worden geoordeeld. Op basis van dat oordeel ga je naar de hemel of naar de hel. Veel moslims zijn bang dat ze straks eeuwig zullen worden bestraft, en willen daarom goed leven als gelovigen. Euthanasie wordt door veel moslims op één lijn gesteld met zelfmoord. Sommige moslims zeggen ook: ‘Als je voor euthanasie kiest, dan ga je naar de hel.’ Niettemin geloven zij dat enkel en alleen God kan en mag oordelen. ‘Alleen God heeft kennis van wat er zal gebeuren met die persoon die voor euthanasie kiest.’
Belangrijk in dit verband is de islamitische visie op het lijden. ‘Lijden wordt als een beproeving van God gezien. Lijden is dan ook niet zinloos. Je zonden worden vergeven door het lijden, het pad naar het paradijs wordt vrijgemaakt. Euthanasie is in strijd met Gods plan over leven en dood. Je moet geduld en vertrouwen hebben in God.’
Palliatieve sedatie
Wat als het lijden ondraaglijk wordt? Ahaddour wijst op palliatieve zorg als alternatief voor euthanasie. Net als het jodendom en het christendom ziet de islam hier wel ruimte voor, hoewel er nog veel discussie over is.
‘Als de pijn ondraaglijk wordt, dan kun je er voor kiezen om het bewustzijnsniveau van de patiënt te verlagen, om de symptomen van pijn onder controle te hebben. Maar dit is wel een lastig issue. Je kunt dan namelijk niet uit de Koran lezen, het gebed verrichten, afscheid nemen, vergiffenis vragen aan anderen. Je moet ook de geloofsbelijdenis uitspreken vlak voordat je sterft, een belangrijk ritueel. Dat kun je niet doen als je niet bij je volle bewustzijn bent. Sommige moslims willen daarom onder geen beding palliatieve sedatie, ook al hebben ze veel pijn. Er is zelfs een kleine minderheid van moslims die de pijn wil voelen, omdat ze denken dat ze daardoor naar het paradijs gaan.’
Geleerden wijzen echter ook op het feit dat Allah barmhartig is, vertelt Ahaddour. ‘Als alternatief kun je de geloofsbelijdenis uitspreken voor de slaap. Want de slaap is de korte dood. En voordat je palliatieve sedatie krijgt toegediend, kun je ook de geloofsbelijdenis uitspreken.’
Maar wat als de palliatieve sedatie niet meer effectief is? Sommige patiënten kiezen dan voor euthanasie, omdat de palliatieve sedatie niet meer of niet voldoende de pijn verlicht. Mag dat dan wel?
‘Vanuit islamitisch oogpunt blijft euthanasie verboden en is er geen enkel reden of omstandigheid die het wel zou toelaten’, antwoordt Ahaddour. ‘Palliatieve sedatie wordt gezien als een manier van waardig sterven. In mijn onderzoek werd euthanasie, indien palliatieve sedatie niet voldoende de pijn zou controleren, niet benoemd of gezien door de respondenten als een laatste optie. Pijnbestrijding blijft van belang voor deze groep. Indien palliatieve sedatie correct en proportioneel wordt toegediend, dan worden de symptomen ook goed gecontroleerd. Dus normaliter zou je dus ook geen pijn meer moeten voelen, gezien je bewustzijnsniveau is verlaagd.’
‘Met palliatieve sedatie neem je de pijn weg, niet het leven. Hier is wel ruimte voor’
Volgens Ahaddour weten veel moslims niet wat palliatieve sedatie is en associëren mensen dit met euthanasie. ‘Er is veel onwetendheid, zo bleek uit mijn onderzoek. Maar er is vanuit islamitisch perspectief wel ruimte voor. Met palliatieve sedatie neem je de pijn weg, niet het leven.
‘De islam is geen fatalistisch geloof, waarin je alles wat op je afkomt lijdzaam moet ondergaan. Vertrouw op God, maar onderneem zelf ook actie, zoek naar oplossingen. Je bidt tot God voor succes als je een tentamen wil halen, maar je moet natuurlijk ook studeren.’
Al met al is palliatieve sedatie een precair onderwerp. ‘Sommige kinderen kiezen voor palliatieve sedatie voor hun ouders omdat ze niet willen dat die ondraaglijk lijden, maar vertellen dit niet aan derden omdat het zo gevoelig ligt.’ Om moslims te helpen bij het maken van een weloverwogen keuze is in België een organisatie opgericht die voorlichting geeft over palliatieve sedatie: Mopa, Migratie (Moslims) en Palliatieve Ondersteuning. Ahaddour is blij met het werk van Mopa, die ervoor zorgt dat palliatieve sedatie uit de taboesfeer komt.
Het seculiere concept van zelfbeschikking is begrensd in de islam. ‘Als God in het spel is wordt het ingewikkelder. In de islam is de mens rentmeester, die zorg moet dragen voor de wereld, voor de dieren en planten, voor zichzelf als mens. Het leven is door God toevertrouwd aan de mens. Je moet daarom met respect omgaan met je leven, met je lichaam. Want God is hier de eigenaar van. Je hebt geen recht om te sterven. Dat beslist God. Wel heb je de vrijheid om te kiezen tussen goed en kwaad.’
En hoe ziet het met de verwijsplicht? In België bestaat een verwijsplicht voor euthanasie. Artsen en verpleegkundigen die tegen euthanasie zijn, hoeven hier niet aan mee te werken, maar hebben wel de plicht om de patiënt naar een collega door te verwijzen die geen gewetensbezwaren heeft. In Nederland geldt die verwijsplicht (nog) niet, om orthodoxe christenen hier met succes tegen hebben gelobbyd, maar volgens Ahaddour doen moslimartsen en -verpleegkundigen in België daar niet moeilijk over.
‘Uit andere onderzoeken weet ik dat gewetensbezwaren tegen hulp bij euthanasie ook leven onder islamitische artsen. Maar krijgen ze die vraag, dan verwijzen ze gewoon door naar een andere arts.’
Omdat er onder islamitische geleerden een grote unanimiteit bestaat over euthanasie – het mag niet – zal er in de toekomst geen liberaler standpunt over de kwestie komen. ‘Die ruimte is er gewoon niet.’
Ook ziet Ahaddour het niet snel gebeuren dat islamitische landen niet-moslims toelaten om te kiezen voor euthanasie. ‘Dat wordt toch gezien als het toelaten van kwaad’, zegt Ahaddour.
Wel verwacht ze dat liberale moslims, die voorstander zijn van euthanasie, in de toekomst luider hun stem zullen laten horen. En ook dat er meer aandacht zal komen voor palliatieve sedatie als alternatief.
