‘Op 25 september werd hij afgevoerd naar Auschwitz, drie dagen later kwam hij om in de gaskamers, samen met zijn eerste vrouw Ilona en hun kinderen Nandor en Magdolna.’
Binnenkort verschijnt een nieuw deel van de boekenserie Joodse huizen: verhalen over vooroorlogse bewoners. Joodse huizen brengt in kaart hoe het leven was in de circa zesendertigduizend huizen waar Joodse Nederlanders woonden voor de Tweede Wereldoorlog (1939-1945). Dat levert indringende verhalen op, waarvan er één is opgetekend door historicus Aline Pennewaard, over de in Woerden woonachtige Emanuël ‘Mano’ Markovits (1878-1942). Markovits werd op 28 september 1942 vermoord in Auschwitz. Zijn levensverhaal leest als een bloedstollende thriller. De Kanttekening sprak Pennewaard.
Waarom is dit verhaal nog steeds relevant?
‘Omdat de oorlog als moreel ijkpunt niet meer onomstotelijk is en antisemitisme steeds vaker openlijk de kop opsteekt. Daarbij wordt alles op één hoop gegooid. Dat zie je bijvoorbeeld in het debat over de Palestijnse kwestie. Alle nuance is weg, en passant wordt de Holocaust openlijk betwijfeld. Dat maakt de weg vrij voor meer Joden-haat. Neem de oprichting van de staat Israël. Dat streven is niet na de Holocaust ontstaan, maar stond al veel langer op de planning. Vergeet niet dat ver voor de Tweede Wereldoorlog pogroms, gericht tegen Joden, in Rusland aan de orde van de dag waren. Het verschil met de periode onder nazi-Duitsland is dat we een kanteling hebben gezien van een religieuze component, namelijk Joden zijn de moordenaars van Jezus, naar een raciale.’
Wat was het lot van Markovits?
‘Op de vlucht voor de Eerste Wereldoorlog (1914-1918, red.) belandde hij met zijn gezin in Rotterdam. Als fabrikant van sacharine (een zoetstof, red.) maakte hij in zijn nieuwe woonplaats een fortuin. Hij kreeg een relatie met de vijfentwintig jaar jongere niet-Joodse Bé, maar zijn vrouw weigerde te scheiden. Joden die getrouwd waren met Nederlanders waren beschermd tegen vervolging door de nazi’s, maar dat gold dus niet voor Markovits. Hij ging desondanks ervan uit dat zijn Hongaarse nationaliteit (Hongarije was een bondgenoot van Hitlers Duitsland, red.) hem zou beschermen. Dat bleek niet zo te zijn. Op 25 september werd hij afgevoerd naar Auschwitz, drie dagen later kwam hij om in de gaskamers, samen met zijn eerste vrouw Ilona en hun kinderen Nandor en Magdolna.’
Hoe bent u zo gefascineerd geraakt door deze familiegeschiedenis?
‘Mijn opa werkte bij de Joodse slager Izaks in Woerden. Toen de situatie penibel werd onder de Duitsers, bood mijn opa aan te helpen een onderduikadres voor hem en zijn gezin te zoeken, maar Izaks weigerde; hij wilde niemand tot last zijn, was zijn antwoord. Zulke verhalen hoorde ik al op jonge leeftijd en ze wekten mijn interesse. Ik zat als jong meisje gekluisterd aan de radio toen de Golf-oorlog (1990-1991, red.) uitbrak. Ik begon veel te lezen over het onderwerp en volgde al het nieuws dat over Israël verscheen. Mijn protestant-christelijke achtergrond zal daaraan hebben bijgedragen. Later ben ik de verhalen die mijn opa mij vertelde over weggevoerde Joden gaan natrekken en ik heb uitgezocht wat er precies met de familie Izaks gebeurd is.’
Het verhaal van de familie Markovits was onbekend. Hoe is dat mogelijk, na zoveel decennia waarin onderzoek is gedaan naar de Holocaust?
‘De geschiedschrijving over de Holocaust bestaat uit fases. We zitten nu in een periode van persoonlijke verhalen. In de eerste decennia na de oorlog bestond geschiedschrijving over de Holocaust voornamelijk uit het beantwoorden van de vraag wat er gebeurd was, waarom en hoe. De laatste jaren is een verschuiving zichtbaar naar de meer persoonlijke verhalen achter die gebeurtenissen. Daardoor duiken verhalen als die over Markovits nu meer op.’
Wat is de toekomst van verhalen over Joden voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog?
‘De historiografische kant is natuurlijk inmiddels wel helder, maar er zijn nog heel veel persoonlijke verhalen onontdekt en niet vastgelegd. Ik verwacht dat de trend van meer persoonlijke verhalen zal toenemen.’
Is de geschiedschrijving over de Holocaust ooit af?
‘Nee, die is nooit af. Juist omdat er telkens weer nieuwe bijzondere persoonlijke verhalen bekend worden.’
Blijft de Holocaust een moreel ijkpunt?
‘Voor Nederland gaat het om de enige genocide die op ons grondgebied plaatsvond. Dus die impact zal blijvend zijn lijkt mij.’
