‘Ik vind populistische politici echt verschrikkelijk. Filip Dewinter, Geert Wilders, Marine Le Pen en Donald Trump zijn rattenvangers.’
Ze zijn laagopgeleid, stemmen op populistische partijen en hebben racistische standpunten. De linkse goegemeente kijkt intens neer op het klootjesvolk, de white trash, de deplorables, de onfatsoenlijken. Maar is dat dedain wel terecht? Zit er achter al het populistische geroeptoeter niet gewoon een schreeuw om hulp? De Kanttekening sprak de Vlaamse schrijver Jan Antonissen, die over de blanke verliezers van de globalisering het onlangs gepubliceerde boek De onfatsoenlijken: een reis door populistisch Europa schreef. Hij sprak met mensen uit de Europese rust belt, de oude industriegebieden in Italië, Frankrijk, Duitsland en de Benelux.
Wat was voor u de aanleiding om dit boek te schrijven?
‘De verkiezingsoverwinning van Donald Trump twee jaar geleden. Hij werd president omdat hij de blanke kiezers uit de zogenoemde rust belt, de oude industriegebieden in het noorden, voor zich wist te winnen. Deze kiezers hadden in het verleden altijd op de Democraten gestemd, maar Hillary Clinton haalde voor deze arbeiders haar neus op en bracht hen tijdens de slotfase van haar campagne geen tweede verkiezingsbezoek. Ze zette laagopgeleide blanke stemmers bovendien weg als deplorables (betreurenswaardigen), mensen die eigenlijk te dom waren om te stemmen en er allerlei racistische, seksistische en andere nare standpunten op nahielden. Die arrogantie heeft Clinton genekt, ze verloor veel kiezers die anders wel op haar zouden hebben gestemd. De Duitse sociaaldemocratische politicus Martin Schulz, de voormalige voorzitter van het Europees Parlement, pleitte in reactie op het populisme voor een ‘revolutie van de fatsoenlijken’. Ook hij wilde niets met het ‘klootjesvolk’ te maken hebben. De sociaaldemocratie vervreemdt zich van haar traditionele achterban. Dat deze mensen in de steek worden gelaten vind ik verkeerd. Ik wilde hier een boek over schrijven, zodat we ook kritisch, met introspectie, naar onszelf kijken.’
De Nederlandse journalist Joost Niemöller schreef vorig jaar het boek Kwaad, waarin hij de PVV-kiezers opzocht die zich boos maakten over de islam en vluchtelingen. Is uw boek ook zo’n boek, waarin u luistert naar het gesundes Volksempfinden van de boze burger?
‘Nee, want tegen hun racistische en populistische standpunten spreek ik mij heel duidelijk uit in mijn boek. Ik vind populistische politici echt verschrikkelijk. Filip Dewinter, Geert Wilders, Marine Le Pen en Donald Trump zijn rattenvangers. Toen Trump tot president werd verkozen had ik heel even het gevoel dat het einde der tijden was aangebroken. De volgende dag bleek de wereld nog niet te zijn vergaan en had ik tijd om goed na te denken. Waar is het bij de sociaaldemocraten fout gegaan? Hoewel ik het afschuwelijk vind als mensen racistische taal uitslaan, geloof ik dat die kwaadheid bij de ‘onfatsoenlijken’ een symptoom is. Ik wilde in de levens van deze genegeerde mensen kijken, om te onderzoeken wat de achterliggende reden van hun boosheid is. Dit was niet gemakkelijk voor mij, want ik moest mensen voor wie ik van nature geen begrip heb, spreken. Maar het is wel belangrijk dat dit gebeurt.’
Worden deze mensen wel genegeerd? De populisten en ook middenpartijen hebben het toch vaak over de ‘gewone man’?
‘In België valt dat heel erg tegen. Op zondag 24 november 1991, een dag die in België de geschiedenis is ingegaan als ‘zwarte zondag’, won Vlaams Blok (de voorganger van Vlaams Belang, red.) circa tien procent van de Vlaamse stemmen bij de federale verkiezingen. De traditionele partijen zetten de wasknijper op de neus en wilden niets met de onwelriekende kiezers te maken hebben die op de partij van Dewinter hadden gestemd. Ook besloten de Belgische partijen een cordon sanitaire te leggen om Vlaams Blok en deze partij voor coalitiebesprekingen uit te sluiten. Tien procent van het Vlaamse electoraat wordt op deze manier structureel genegeerd, dat is niet goed. Dewinter zelf is natuurlijk een nachtmerrie, maar we mogen de mensen die op hem gestemd hebben niet in de steek laten.’
In Nederland komt de Socialistische Partij, een radicaal-linkse partij, wel op voor de arme blanke kiezers. De SP is de partij van de schoonmaaksters en vrachtwagenchauffeurs, de uitkeringstrekkers en vuilnismannen. In Duitsland heb je Die Linke. Heb je in België ook zo’n partij, die wel links is maar de traditionele arbeidersklasse niet is vergeten?
‘Dat is de PvdA, niet te verwarren met jullie PvdA. De PvdA, die in Wallonië de PTB (Parti du Travail de Belgique, Belgische PvdA, red.) heet, is een echte marxistische partij. Ze steunt ook het regime van Venezuela bijvoorbeeld. Vooral in Wallonië doen de marxisten het goed. De sociaaldemocraten, in Vlaanderen de sp.a (Socialistische Partij Anders, red.) en in Wallonië de Parti Socialiste, zijn de arbeiders echter vergeten. Daarom verliezen ze ook. Groen, het Vlaamse GroenLinks, doet het ook goed, maar ze richten zich vooral op hoogopgeleide, progressieve kosmopolitische kiezers.’
Is de tegenstelling tussen hoog- en laagopgeleiden, de opleidingskloof, de belangrijkste tegenstelling in de samenleving geworden?
‘Het is een heel belangrijke tegenstelling inderdaad, maar niet de enige. De vermogenskloof is ook heel belangrijk. Er zijn een kleine groep superrijken, de één procent, die steeds rijker wordt. We willen graag meer welvaartsverdeling, maar dat is heel moeilijk. Ze parkeren hun geld in Panama, ver weg van de fiscus.’
Is neoliberalisme of hyperkapitalisme dan niet het grootste probleem van deze tijd?
‘Ik denk van wel. Door automatisering, robotisering en de flexibilisering van de arbeidsmarkt is er veel sociale onzekerheid. Dat is het eerste belangrijke thema waar ik me in mijn boek mee heb beziggehouden. Het tweede probleem, en dat moeten we niet negeren, is dat de lasten van de multiculturele samenleving vooral door de blanke onderklasse gedragen worden. Nee, ik hou geen pleidooi voor een migratiestop, maar we moeten wel zien wat er gebeurt. Niet-westerse migranten komen in de armere wijken terecht en krijgen sociale woningen, terwijl arme blanke mensen hierop moeten wachten. Daardoor ontstaat er woede. Wat links doet is deze problemen negeren. Of nog erger, de mensen die protesteren moreel terechtwijzen. We moeten van die politieke correctheid af.’
Dat links geneigd is tot een politiek correct reflex is toch heel begrijpelijk, gezien het racisme waarmee je je niet wilt associëren?
‘Inderdaad, maar dat betekent niet dat je de problemen waarmee de blanke onderklasse kampt maar moet negeren, omdat deze mensen hun bezwaren op een niet-correcte manier uiten. De Vlaamse schrijver David van Reybrouck merkte eens op dat we meer mededogen voelen met migranten dan met onze eigen onderklasse. Dat klopt wel een beetje denk ik.’
In Nederland slaan we elkaar elk jaar traditioneel de hersenen in over Zwarte Piet. Volgens activisten en de linkse goegemeente is Zwarte Piet racisme, terwijl de knecht van Sinterklaas volgens de ‘onfatsoenlijken’ zwart moet blijven. Heb je in Vlaanderen ook zulke debatten?
‘Zwarte Piet is hier geen issue. We kijken echt met verbazing naar wat er in Nederland gebeurt. Wel wordt er kritischer gekeken naar ons koloniale verleden in Congo en Rwanda. Er is nu een discussie gaande over het Afrikamuseum in Tervuren, waar allemaal koloniale schatten worden tentoongesteld. Er gaan stemmen op om Afrikaanse kunst terug naar Afrika te sturen. Ik denk dat deze discussie het topje van de ijsberg is en het begin van een grote maatschappelijke discussie over de rol die België gespeeld heeft in Afrika. Daar is tot dusverre maar heel weinig mee gedaan.’
Lijken niet-westerse migranten in Europa en de blanke onderklasse eigenlijk niet heel erg op elkaar? Ze bevinden zich immers allebei in een sociaal gemarginaliseerde en economisch kwetsbare positie. En kan dit gedeelde lot in de toekomst misschien niet voor een nieuwe solidariteit zorgen?
‘Misschien wel. We weten niet wat de toekomst brengt. Ik wil graag een voorlopig, volkomen ongefundeerd vertrouwen in de toekomst hebben. Overigens denk ik nu na over een vervolgboek op De onfatsoenlijken, waarin de levensverhalen van migranten centraal zullen staan.’
