Coronacrisis onthult een crisis van democratie

Waar de coronapandemie voor burgers een ramp is, biedt het virus voor autoritaire regimes ook een kans. Hongarije, Turkije en India laten zien dat de coronacrisis hen verder in staat stelt om antiliberale en antidemocratische maatregelen door te drukken, democratische vrijheden te onderdrukken en politieke tegenstanders en minderheden te demoniseren. Ondertussen maken mensenrechtenactivisten zich grote zorgen.

Vorige week aanvaardde het Hongaarse parlement een machtigingswet die premier Viktor Orbán de macht geeft om voor onbepaalde tijd per decreet te regeren. Officieel om de coronacrisis te bestrijden, maar critici zien dit als Orbáns zoveelste stap om Hongarije te veranderen in een autoritair land.

‘Wel weer heel toevallig dat het juist in Hongarije nodig zou zijn om een machtigingswet aan te nemen ter bestrijding van COVID-19’, twitterde politicoloog Tom Louwerse sarcastisch. Politiek commentator Ishaan Tharoor voelde eerder de behoefte om te huilen dan om te lachen: ‘Coronavirus kills it first democracy’, schreef hij in the Washington Post.

‘De machtigingswet is een extreme stap, zelfs voor Orbán’

‘Voor buitenstaanders kwam de machtigingswet misschien als een verrassing, maar Hongarije-watchers hadden een wet als deze wel verwacht’, zegt Aron Demeter van Amnesty Hongarije. Sinds 2010 is de rechtsstaat in Hongarije steeds meer onder druk komen te staan en is de uitvoerende macht steeds sterker geworden, legt hij uit. ‘Maar de machtigingswet is een extreme stap, zelfs voor Orbán.’

Deze voorzichtigheid geldt ook voor de weinige onafhankelijke media, vertelt Demeter. ‘Op social media werd de vergelijking getrokken met Hitlers machtigingswet van 1933, die een einde maakte aan de Weimarrepubliek en Duitsland veranderde in een dictatuur. Maar in de kranten durfde niemand die historische parallel te trekken. Dit komt denk ik ook door zelfcensuur. Van de machtigingswet gaat een zekere intimiderende werking uit.’

Het narratief beheersen

Ook in Turkije is er nauwelijks nog een vrije pers: onafhankelijke journalisten zijn naar het buitenland gevlucht, zitten in de gevangenis of worden om de zo veel tijd aangeklaagd door de staat, die hen probeert te belemmeren om hun werk goed te doen. Toch weet Turkije nog altijd honderden mensen te arresteren vanwege ‘provocatieve’ corona-uitingen.

De Koerdische journaliste Nurcan Baysal kan erover meepraten: zij werd er onlangs van beschuldigd haat te zaaien en vijandschap onder het publiek te kweken. Het gaat onder meer om een serie tweets waarin ze oproept om politici en mensenrechtenactivisten vrij te laten uit de gevangenis. Gevangenen lopen volgens haar een extra risico om besmet te raken met het coronavirus.

De Turkse overheid wil ongeveer 90.000 van de in totaal 300.000 gevangenen vrijlaten of onder huisarrest plaatsen, maar politieke gevangenen komen niet in aanmerking voor deze regeling. Volgens mensenrechtenactiviste en academica Mehtap Tosun is de reden simpel: ‘Omdat de AKP en Erdogan politieke gevangenen beschouwen als de grootste bedreiging voor hun regime.’ Erdogan ziet hen als ‘krijgsgevangenen’, zegt ze.

Prominente politieke gevangenen als zakenman Osman Kavala, schrijver Ahmet Altan en oud-HDP-voorzitter Selahattin Demirtas behoren vanwege hun leeftijd en gezondheid tot de risicogroep. Ook zijn de Turkse gevangenissen overbevolkt en worden er volgens NGO’s geen maatregelen genomen om gevangenen te beschermen. Arts en HDP-politicus Ömer Faruk Gergerlioglu voorspelt een ‘ramp’ als corona de gevangenissen bereikt. Politiek commentator Yavuz Aydin schetst zo’n uitbraak zelfs als een verkapt vonnis: het coronavirus kan in feite gelijkstaan aan ‘de doodstraf’.

Sinds 2017 heeft Turkije een presidentieel systeem dat de president enorm veel macht geeft. De macht van Erdogan werd in 2019 uitgedaagd, toen de links-seculiere oppositiepartij CHP in Istanbul, Ankara, Izmir en andere grote Turkse steden de lokale verkiezingen won. De coronacrisis wordt nu door Erdogan aangegrepen om de macht van de grote steden te beperken, legt de Turkse mensenrechtenadvocaat Orhan Kemal Cengiz uit.

‘Lokale overheden hebben in reactie op de coronapandemie hulpfondsen opgezet om financieel gedupeerden te helpen. Erdogan zit hier natuurlijk niet op te wachten, want alleen zijn AKP mag voor weldoener spelen. De Turkse regering heeft daarom alle lokale hulpfondsen bevroren.’

Ook worden websites van lokale overheden geblokkeerd als hun cijfers over de coronaslachtoffers hoger blijken zijn dan de officiële cijfers. ‘Erdogan wil het narratief beheersen’, zegt Cengiz. ‘Als blijkt dat er veel meer besmettingen en doden zijn dan de regering beweert, dan lijkt de regering zwak.’ Activiste Tosun: ‘Veel informatie over de coronapandemie wordt door de overheid geheim gehouden voor het publiek, vanaf het prille begin al.’

‘Als blijkt dat er veel meer besmettingen en doden zijn, dan lijkt de regering-Erdogan zwak’

Erdogans volgende stappen tijdens deze crisis? Volgens Tosun zal Erdogan deze crisis zeker misbruiken om omstreden wetten door te drukken. ‘Hij wil milieuwetten en een wet ter voorkoming van vrouwenmoord versoepelen. Daarnaast werd de aanleg van het Istanbulkanaal aanbesteed, ondanks de bezwaren van een groot deel van de bevolking van Istanbul.’

Moslimhaat en een nieuw premierfonds

Het adagium ‘Never waste a good crisis’ is eveneens aan de Indiase premier Narendra Modi besteed: zo riep hij vorige zomer de noodtoestand uit in de overwegend islamitische deelstaat Jammu en Kashmir, waarna lokale parlementariërs in de gevangenis belandden.

Sinds Modi en zijn ‘hindoe-nationalistische’ BJP aan de macht zijn begint ‘de grootste democratie ter wereld’ steeds meer autoritaire trekjes te vertonen. ‘En de coronacrisis maakt het alleen maar erger’, zegt rechtswetenschapper Ritumbra Manuvie, verbonden aan de Rijksuniversiteit Groningen.

Op 26 maart hield Modi een speech waarin hij zei dat journalisten behoren tot de essentiële beroepen en dat hun werk moet doorgaan tijdens de coronacrisis. Niet veel later nam het parlement een wet aan om de persvrijheid aan te pakken, vertelt Manuvie. ‘Zogenaamd om nepnieuws over het coronavirus te bestrijden, maar de overheid doet niets aan nepnieuws en hate speech over moslims.’

Dat sommige parlementariërs van Modi’s BJP hate speech inzetten tegen moslims is een van de redenen dat zijn partij al langer als ‘hindoe-nationalistisch’ wordt gezien. En dat de BJP in december moslims uitsloot in een wet die het voor migranten makkelijker maakt om Indiaas staatsburger te worden, was voor velen een bevestiging dat moslims tweederangsburgers beginnen te worden. Tienduizenden Indiërs protesteerden tegen de wet, maar politiegeweld en anti-islamitische pogroms zorgden daarop voor veel doden en gewonden.

De coronacrisis heeft deze anti-moslimwind nog een stuk harder doen waaien, vertelt Manuvie. Omdat duizenden moslims in maart op een islamitisch festival in Delhi stonden, worden moslims door hindoe-nationalisten nu geframed als corona-verspreiders. ‘Terwijl de bijeenkomst plaatsvond voordat op 25 maart de lockdown werd afgekondigd’.

Het moslimpesten gebeurt ook op sociale media. Hindoe-nationalisten verspreiden anti-islamitische memes waarop het coronavirus wordt voorgesteld als een Chinees virus, verspreid door moslims. Op Twitter was de hashtag #coronajihad trending.

Verder heeft de crisis Modi in staat gesteld om zijn wettelijke bevoegdheden uit te breiden, zegt Manuvie. ‘Sinds 1948 bestaat er in India een premierfonds, een soort geldpotje dat je kunt gebruiken in tijden van nood. Dit fonds is transparant, het parlement kan de cijfers inzien. Maar nu heeft Modi, officieel om de coronacrisis te bestrijden, een nieuw fonds geopend dat niet transparant is. Het is zijn eigen BJP-fonds. Zo heeft de uitvoerende macht opeens toegang tot financiën gekregen waar de wetgevende macht geen zicht op heeft.’

Geen medicijn, maar een symptoom

Hongarije, Turkije en India staan niet alleen. Steeds meer landen gebruiken de coronacrisis om democratische vrijheden aan banden te leggen. Cambodja, Thailand, Egypte, Azerbeidzjan, Rusland, Iran, de Filippijnen, Honduras, Singapore en Zuid-Afrika: allen hebben maatregelen genomen om journalisten en sociale mediagebruikers aan te pakken, officieel om ‘nepnieuws’ tegen te gaan.

‘Censuur is geen onderdeel van het medicijn’

Volgens mensenrechtenactivisten Jacob Mchangama en Sarah McLaughlin is zo’n massale overreactie niet toevallig. ‘Harde en ongekende maatregelen zijn nodig om het coronavirus te bestrijden’, schrijven zij in Foreign Policy. ‘Maar censuur is geen onderdeel van het medicijn – en hoe meer autoritaire leiders dit inzetten, des te meer we zien dat dit een symptoom is van een andere ziekte.’