‘Verwoesting Diyarbakir is erfgoedgenocide’

Terwijl de wereld geschokt reageert als strijders van IS oeroude monumenten verwoesten, blijft het relatief stil als Turkije hetzelfde doet met historisch erfgoed in het zuidoosten van het land. De Kanttekening sprak daarover waarnemers die ontwikkelingen in het gebied volgen.

‘In 1915 zijn de Assyriërs uitgeroeid’, zegt Abraham Beth Arsan van de Stichting Assyrië Nederland. Hij voelt mee met zijn geloofsgenoten in de regio. ‘Nu gebeurt dit ook met het archeologisch erfgoed van de Assyriërs. Wij zien de verwoesting van de historische binnenstad van Diyarbakir als een vorm van erfgoedgenocide.’

De kleine gemeenschap Syrisch-orthodoxe christenen in Diyarbakir telt enkele tientallen zielen, maar kent wereldwijd zo’n 2,5 miljoen volgelingen. De lokale kerk, die bijna twee millennia jaar oud is, werd anderhalf jaar geleden geraakt door een Turkse raket tijdens een aanval op de historische binnenstad van Diyarbakir, Sur. Autoriteiten claimden nadien dat op het terrein van de kerk wapentuig is verstopt maar Yusuf Akbulut, priester van de kerk, ontkende dat met klem. ‘Het voelde alsof het gebouw zou instorten’, vertelde hij aan de Engelse krant The Telegraph. ‘Ons water is afgesloten, de elektriciteit ook. De politie wilde niets voor ons doen. Te gevaarlijk. Probeer jezelf te redden, zeiden ze.’

Met witte vlaggen boven het hoofd weet hij met zijn gezin de wijk te ontvluchten, onzeker over het lot van zijn geliefde kerk. Dat het gebouw onder toezicht van UNESCO staat, speelt voor de Turkse regering kennelijk geen enkele rol. UNESCO is de organisatie van de Verenigde Naties die zich inzet voor armoedebestrijding, vredesopbouw, onderwijs, duurzame ontwikkeling, wetenschap en cultuur. Akbulut probeert zijn gemeente door roerige tijden te slepen, maar gemakkelijk is dat niet als de wijk waarin de kerk ligt voortdurend onveilig is. Het gebouw is niettemin enorm belangrijk voor de Oosters-Orthodoxe Kerk. Vele relikwieën, waaronder een deel van een bot van de apostel Thomas, liggen in de kerk opgeslagen.

Terug in de tijd, mei 2015. Als een tempel ter ere van de Assyrische god Baäl in het Syrische Palmyra wordt opgeblazen door een groep strijders van IS, zijn protesten uit de internationale politiek niet van de lucht. Van het complex, bijna tweeduizend jaar oud, staan nu slechts de buitenmuren en de poort nog overeind. Het hoofdgebouw, de eigenlijke tempel, is van de aardbodem verdwenen.

Zowel IS als het Turkse leger hanteert daarmee eenzelfde tactiek: het verwoesten van de geschiedenis van je tegenstander om zo de fundamenten onder een cultuur weg te slaan. Het te behalen doel is overigens volstrekt overeenkomstig: totale onderwerping aan de dominante cultuur. Terwijl IS veel aandacht krijgt met haar vernielingscampagne, blijven de daden van het Turkse leger in Zuidoost-Turkije onderbelicht. ‘Ten onrechte’, vindt Beth Arsan. ‘Wat er in sommige steden van Zuidoost-Turkije heeft plaatsgevonden is identiek aan wat IS gedaan heeft in Irak en Syrië. Ook in deze landen is er op grote schaal Assyrisch erfgoed verwoest. We zien hier grote overeenkomsten tussen de wreedheid van het Turkse leger en IS.’ Journalisten krijgen nauwelijks toegang tot het gebied en zijn in veel gevallen afhankelijk van secundaire bronnen, terwijl Koerdische journalisten door de Turkse autoriteiten als terroristen worden gezien.

UNESCO
In Sur staan meer dan vijftienduizend gebouwen die wettelijk beschermd zijn vanwege hun historische waarde. De stenen stadsmuur die de wijk omringt, die zo’n zeventienduizend jaar oud is, staat zelfs op de UNESCO-Werelderfgoedlijst. Ook de circa achtduizend jaar oude Hevsel tuinen, tussen de rivier de Tigris en diezelfde stadsmuren gelegen, kennen een UNESCO-vermelding. Echter, sinds president Recep Tayyip Erdogan de strijd tegen de Koerden nieuw leven in heeft geblazen hebben veel eeuwenoude plekken het zwaar te verduren.

Naast de Koerden, de grootste minderheid van Turkije, hebben ook andere culturele groepen het zwaar. Roelof Bisschop, Tweede Kamerlid namens de SGP, maakt zich net als Beth Arsan, grote zorgen om zijn christelijke geloofsgenoten in het gebied. ‘In Turkije staat de positie van christenen al jaren onder druk. Gevechten tussen het Turkse leger en Koerden zorgen erin Oost-Turkije voor dat christenen op veel plekken geen kerkdiensten meer kunnen houden. Bovendien worden veel kerken vernield. De beschadiging van de oude kerk in Diyarbakir is hiervan een pijnlijk symbool. Er wordt gesproken van ‘religieuze discriminatie’ en ‘anti-christelijke praktijken’ in Turkije. De gedwongen assimilatie en het ontheiligen van kerken is daar onderdeel van.’

Internationale afspraken
Turkije was al vroeg lid van UNESCO. Isabelle Anatole-Gabriel is hoofd van de afdeling Europa en Noord-Amerika op het Wereld Erfgoed Centrum van UNESCO in Parijs. ‘We zijn ons bewust van de situatie omtrent het behoud van het Fort in Diyarbakir en volgen de ontwikkelingen op de voet, samen met de lokale autoriteiten’, zegt Anatole-Gabriel. Overeenkomstig de Wereld Erfgoed Conventie is iedere lidstaat verantwoordelijk voor de bescherming en conservatie van culturele en natuurlijke locaties op haar grondgebied, zo ook Turkije. Toch lijkt Ankara daar weinig rekening mee te houden. ‘Om die reden hebben wij alle ons beschikbare informatie doorgestuurd naar de relevante nationale autoriteiten, met name de permanente Turkse delegatie van UNESCO, om hier vervolg aan te geven’, aldus Anatole-Gabriel.

Tijdens een UNESCO-vergadering, eerder dit jaar in het Poolse Krakow, kwam het Fort in Diyarbakir, alsmede de Hevsel-tuinen, ter sprake. Het Wereld Erfgoed Comité spoorde Turkije daarbij aan plannen te maken over hoe de verwoestingen kunnen worden hersteld. Pas in 2019 wordt het een en ander besproken op de volgende internationale UNESCO-bijeenkomst. Mits Turkije haar herstelplannen gereed heeft.

Naast de situatie in Zuidoost-Turkije was er een kritische noot over de omgeving van de bijna vijftien kilometer lange Eurazië-tunnel onder Istanbul. De zuidelijke kant van het nabij gelegen historische schiereiland lijdt onder het in 2016 door Erdogan geopende megaproject, stelt UNESCO. Verderop in het slotdocument komen oude Ottomaanse houten huisjes aan bod, die wegens stadsvernieuwing en nieuwbouw flink te lijden hebben. Al sinds 2004 vraagt UNESCO daar aandacht voor bij de Turkse regering. Tot nu toe tevergeefs.

‘In Turkije is nu een president aan het roer die steeds meer autocratische trekken vertoont’, zegt Bisschop. ‘Eén die zich steeds minder aantrekt van internationale afspraken. Daarom valt het inderdaad niet mee om iets te kunnen betekenen voor minderheden zoals de christenen. Het is in theorie mogelijk om Turkije aan te spreken via de Verenigde Naties. Maar binnen die organisatie kunnen landen het vaak ook al niet eens worden over de precieze boodschap. Dan lijkt de Europese Unie nog beter in staat te zijn afspraken met Turkije te maken.’

Diyarbakir als toeristenoord
Terug naar het zuidoosten. De verwoestingen in Diyarbakir staan niet op zichzelf en lijken te passen in een campagne om de christelijke en Koerdische geschiedenis uit te wissen. De gedwongen assimilatie waar Bisschop over spreekt is in Turkije nog niet gerapporteerd, maar de sociale druk om mee te gaan in de dominante soennitische islam op nationalistisch-Turkse basis is voelbaar, volgens Koerden, seculieren, alevieten en christenen. Sinds dit jaar wordt de evolutietheorie niet meer onderwezen op Turkse scholen. Daarvoor zijn godsdienstlessen in de plaats gekomen.

Eerder gaf Ulas Akhan opdracht standbeelden van de Koerdische dichter Ahmad Khani neer te halen. Akhan verving de HDP-burgemeester van de stad Dogubeyazit en heeft sindsdien weinig gedaan om de banden tussen Turken en Koerden aan te halen. Ook onder meer standbeelden van Lamassu, een mythisch figuur uit de Assyrische traditie, een monument ter ere van de omgekomenen bij Roboski en stokoude reliëfs van de Mervani-beschaving moesten verdwijnen na zijn komst.

Al jaren hint Erdogan op plannen om Sur om te bouwen tot een toeristenoord. ‘Met de plannen die wij hebben voor Diyarbakir zal de werkloosheid afnemen en zal Diyarbakir een internationale toeristenbestemming worden’, zei hij eerder. Door hele wijken, zoals Sur, nu als ‘onveilig’ te bestempelen, is er een wettelijke basis tot ontruiming en verwoesting van de nog staande panden. Zo lijkt de strijd tussen het Turkse leger en de PKK vooral projectontwikkelaars in de kaart te spelen. Maar omdat in Turkije geen steen op de andere komt zonder dat Erdogans AKP daar in gekend is, zou een cynicus spreken over een oorlog tegen Koerden als verdienmodel voor de Turkse bouwwereld.

Turkije is als lid van UNESCO verantwoordelijk voor het behoud van historisch erfgoed binnen zijn grenzen. Erdogan lijkt echter al enige tijd bezig de geschiedenis van minderheden weg te vagen. Zelfs de kleine Aramese gemeenschap ligt onder vuur. De staat heeft onlangs tientallen Aramese kerken, kloosters en begraafplaatsen in beslag genomen in de provincie Mardin. Bezwaren tegen de onteigeningen zijn resoluut afgewezen. ‘Het mag duidelijk zijn dat deze ontwikkelingen de SGP grote zorgen baren’, herhaalt Bisschop. ‘Daarom hebben wij onder meer schriftelijke vragen mede ondertekend over de confiscatie van Aramese kerken en kerkbezittingen. Daarnaast heb ik vrij recent een bezoek aan de stad Diyarbakir gebracht. Tijdens dit bezoek heb ik meer inzicht gekregen in de algemene politieke- en veiligheidssituatie in Turkije, en in het bijzonder in de positie van veel christenen en Koerden. Dit sterkt ons in onze inzet voor Turkse christenen in het Nederlandse parlement.’

Terwijl de Iraakse Koerden net een referendum over onafhankelijkheid achter de rug hebben, blijven christenen in vertwijfeling achter. Hoe hun toekomst eruit ziet in een steeds autocratischer Turkije of een nieuw Koerdistan is onduidelijk. Bisschop blijft optimistisch. ‘Kijkend naar het verdriet en de ellende van veel christenen in het Midden-Oosten en Turkije slaat de schrik je soms om het hart. Toch is er ook hoop. Zo geeft de website van Open Doors aan dat het zichtbare geweld tegen christenen in 2016 is afgenomen’, zegt Bisschop. Het extreme geweld van de radicale moslims heeft volgens hem ook een ander effect. ‘Veel moslims zien een ander, afschuwelijk gezicht van hun eigen religie. Dat zorgt voor een groeiend aantal moslims dat zijn oude godsdienst vaarwel zegt en zich tot het christendom bekeert. Hoe wonderlijk.’