In zijn nieuwste boek, Brieven aan Anton de Kom, lucht de Amsterdamse muzikant, schrijver en directeur van Omroep ZWART Akwasi Owusu Ansah (1988) zijn hart bij de beroemde Surinaamse verzetsstrijder Anton de Kom. Wat wil hij hem vertellen?

De beroemde Afro-Amerikaanse schrijver James Baldwin richtte zijn brieven aan zijn nichtje, Ta-Nehesi Coates schreef ze aan zijn zoon, jij schrijft aan Anton de Kom (1898-1945). Waarom?

‘Baldwin en Coates waren niet direct de inspiratiebronnen voor mijn brieven, hoewel ik hun werk natuurlijk erg waardeer. Mijn brieven waren het resultaat van jarenlange overpeinzingen. En ik richtte ze tot Anton de Kom omdat deze Surinaamse verzetsstrijder de enige gesprekspartner is. Hij begrijpt mij. Hij begrijpt hoe het is om te worden verguisd. Om telkens te horen dat je moet oppleuren naar je eigen land. De Kom was de enige met wie ik kon spreken over deze onderwerpen. Daarom schreef ik hem mijn brieven. Hij zette zich in voor gelijkheid en gelijkwaardigheid. Die twee dingen moet je natuurlijk wel onderscheiden, maar beiden zijn fundamenteel voor een rechtvaardige samenleving.’

Wat heeft Anton de Kom ons vandaag de dag te zeggen?

‘Voor mij is zijn gedachtegoed nog altijd levend. In het boek distilleer ik vier levenslessen uit zijn nalatenschap. Voor mij vormen die lessen een soort levensfilosofie, net als de vier natuurelementen: vuur, water, lucht en aarde.’

‘Hij begrijpt hoe het is om te worden verguisd’

Wat zijn die levenslessen?

‘Wees moedig. Wees gevreesd. Wees geliefd. En wees verstandig. Soms moet je je tanden laten zien, strijdvaardig zijn. Maar tegelijk is het belangrijk om je verstand te gebruiken, en niet alleen je hart. Die balans, dat is wat ik via hem heb meegekregen.’

‘Wees gevreesd’ klinkt niet per se als een positieve oproep…

‘Ik bedoel dat je gevreesd moet zijn bij diegenen die het onrecht in stand houden. Dat vergt vuur, durf en wijsheid.’

Wat heb jij Anton de Kom te vertellen?

‘Ik ben geboren in 1988, hij is van 1898. We schelen 90 jaar, de leeftijd van een willekeurige opa. Ja, het gaat op papier beter met Nederland dan in zijn tijd. Maar gaat het écht beter? Daarover wilde ik met hem in gesprek. Dat is de kern van het boek.’

Je schrijft ergens aan het begin van je boek: ‘Gewoon jezelf zijn zonder restricties als zwart mens is de grootste vorm van verzet die ik me kan voorstellen.’ Wat bedoel je hiermee?

‘Het klinkt eenvoudig, maar dat is het niet. Jezelf zijn, zonder maskers op te zetten, is voor een zwart persoon een daad van verzet. Er is altijd druk om je aan te passen. Om ‘mee te doen met de rest’. Iedereen eet pizza en jij wilt stamppot. Durf je dat?

Het gaat niet alleen over eten natuurlijk. Het gaat over je identiteit, je overtuigingen, je waarden. Kun je echt kiezen wat bij jou past? Of laat je je leiden door de massa?

”Niet iedereen kan die vrijheid nemen. Maar wie het wél doet, strijdt op z’n manier voor gelijkwaardigheid.’

In het boek staat nog een andere opvallende zin: ‘Ik zal dekoloniseren tot de dood.’ Wat bedoel je daarmee?

‘Ik doe niets anders dan James Baldwin, Martin Luther King, Nelson Mandela of Marcus Garvey deden. Of Adriaan van Dis, wat dat betreft. We leven met een koloniale erfenis – in ons denken, in onze instituties. Die scheve balans moeten we blijven rechtzetten.’

En dat ‘tot de dood’?

‘Voor mij betekent dat: ik zal mijn hele leven strijden voor gelijkwaardigheid. Dat klinkt radicaal, maar het is simpelweg mijn toewijding aan een rechtvaardige wereld. En ja, dat zal ik blijven doen, tot mijn laatste adem. Het is niet iets wat ik ‘erbij’ doe. Het ís mijn leven.’

Je vertelt ook veel over jezelf. Bijvoorbeeld over de toespraak die je hield op de Dam, op 1 juni 2020. Hoe kijk je op deze toespraak terug?

‘Mijn uitspraak, dat ik Zwarte Piet een trap zou verkopen, werd uit zijn verband gerukt. Natuurlijk bedoelde ik dat niet letterlijk. Iedereen die mij kent, weet dat ik geen strafblad heb, geweldloos ben en altijd probeer het gesprek aan te gaan met anderen. Maar nu werd ik door veel media geframed als de ‘angry Black man’, als een oproerkraaier. Niemand nam de moeite om contact met mij op te nemen voor wederhoor. Het zegt veel over hoe we in Nederland omgaan met zwarte stemmen die zich krachtig uitspreken. Het was ‘a trial by media’ wat mij overkwam. Het voelde in zekere zin als een soort digitale lynching.’

Over lynchen gesproken, je verwijst in je boek naar de beruchte Willie Lynch Letter. Wat voor brief is dat eigenlijk? En is het een hoax?

‘Het zou een speech uit 1712 zijn, die plantage-eigenaar William Lynch hield voor een wit publiek, waarin hij hen uitlegde hoe je tot slaaf gemaakten onder de duim kon houden.

‘Wees moedig. Wees gevreesd. Wees geliefd. En wees verstandig’

‘Ik hoorde rond 2010 voor het eerst over deze brief. Wat erin staat is heel pijnlijk en heel waar. Zo zijn zwarte mensen inderdaad eeuwenlang behandeld door slaveneigenaren. Maar mogelijk is de brief een hoax, omdat er historische onnauwkeurigheden en inconsistenties in staan. Maar waar of niet, het gevoel dat uit deze brief spreekt, de verdelende strategie tegenover tot slaaf gemaakten, die raakt aan een diepere realiteit. Sommige documenten zijn niet feitelijk ‘waar’, maar wel moreel of historisch raak.’

Op 1 juni 2020 zei je dat je niet in de Nederlandse politiek gelooft, omdat er geen politici zijn die op je lijken, die zwart zijn. Is er sindsdien niet veel veranderd?

‘Niet echt. Kijk bijvoorbeeld naar dit extreemrechtse kabinet. De invloed van mensen met een migratieachtergrond is nog steeds marginaal. Natuurlijk zijn er lichtpuntjes. Sylvana Simons die namens BIJ1 ruim twee jaar in de Tweede Kamer zat, de excuses voor de slavernij. Maar fundamenteel is er weinig veranderd. De sleutelposities in de politiek en in de media zijn nog steeds in handen van witte mensen. Hier en daar heb je een zwart Kamerlid of een zwarte columnist, maar dat is het dan. Omroep Zwart probeert daar onder andere verandering in te brengen. Dat is waar ik nu mijn energie in steek.’

Heb je zelf geen politieke ambities, bij deze of gene partij? In je boek las ik dat je benaderd bent voor BIJ1.

‘Voor mij is het belangrijk om mezelf te kunnen zijn. En dat kan ik beter in de media dan in de politieke arena. Natuurlijk spreek ik mij ook uit over politieke en maatschappelijke zaken, maar ik doe dat liever op het podium waar ik het beste tot mijn recht kom. Ik ben niet uit op politieke macht. Het gaat mij om invloed. Niet dat ik een influencer ben, maar ik kan mensen wel beïnvloeden.

‘Als zwart persoon  heb je drie keer minder kans om te worden aangenomen voor een functie dan als wit persoon’

‘Het is jammer dat er geen geluid zoals BIJ1 meer is in de Tweede Kamer. In 2023, toen ik in Zuid-Afrika was voor een documentaire, ben ik door een witte vrouw benaderd om het lijsttrekkerschap van BIJ1 te overwegen, omdat Sylvana Simons was opgestapt en de partij een nieuw charismatisch gezicht nodig had. De witte dame onderhandelde niet officieel namens BIJ1, maar was een soort broker. Ik zei meteen tegen haar dat het lijsttrekkerschap niets voor mij was. Maar ik ben ook iemand die openstaat voor gesprekken, dus ik heb het even laten bezinken. Toch heb ik uiteindelijk ‘nee’ gezegd.’

En als BIJ1 je nu zou vragen? Waarschijnlijk wordt Edson Olf weer de nieuwe lijsttrekker, is mijn inschatting, maar de partij heeft nog geen knoop doorgehakt.

‘Dan zou ik nog steeds nee zeggen. Ik wil niet in de politiek. Ook niet voor GroenLinks-PvdA of voor een andere partij. Dat hoofdstuk is voor mij gesloten. Mijn plek is nu bij Omroep Zwart. Daar kan ik impact maken.’

Hoe verhoudt Omroep Zwart zich tot andere organisaties van de zogenaamde ‘zwarte zuil’? Denk aan BIJ1, The Black Archives, NiNsee, enzovoort.

‘Die organisaties zijn geen monoliet. Er is onderlinge herkenning, ja, maar geen structurele samenwerking. Iedereen voert zijn eigen strijd, op zijn eigen terrein. En dat is oké.’

In je boek noem je veel helden, maar bijna allemaal zijn ze zwart: De Kom, Garvey, Malcolm X, Mandela, Beyoncé… Heb je ook helden die niet zwart zijn? Soekarno bijvoorbeeld? Mohamed Abdelkrim Al-Khattabi of Tupac Amaru?

‘Dat zijn allemaal indrukwekkende figuren, die je noemt. Maar voor dit boek heb ik bewust gekozen om me te richten op helden uit Afrika en de Afrikaanse diaspora. Afrika wordt in de westerse media nog steeds te vaak weggezet als arm, zielig en hulpbehoevend. Maar er gebeurt zóveel daar. Weet je dat er in Afrika 54 landen zijn? Dat weten de meeste mensen in Europa niet eens. Afrika heeft een jonge bevolking en een bruisende dynamiek. Het is een continent met toekomst. Dat verhaal wil ik vertellen.’

Je voelt veel woede in je boek. Terecht ook. Maar je schrijft ook dat het niet altijd tactisch is om die woede te uiten. Hoe doe je aan emotieregulatie?

‘Je moet jezelf ontluchten. Vroeger had je die oude gaskachels, die moesten af en toe ontlucht worden, anders ging het mis. Zo werkt het ook met emoties.

‘Ik zoek uitlaatkleppen. Dat doe ik via de muziek, via schrijven en het voeren van goede gesprekken. Woede is geen probleem – het probleem is wat je ermee doet.’

Je hebt stevige kritiek op de hypocrisie in Nederland. Is het beter als witte mensen hun racisme openlijk tonen, in plaats van het wegstoppen? Of leidt dat juist tot polarisatie?

‘Dat is een moeilijke vraag. Je moet de vinger op de zere plek kunnen leggen en racisme benoemen. Want racisme bestaat en het is structureel. Er zijn genoeg onderzoeken die aantonen dat je als zwart persoon drie keer minder kans hebt om te worden aangenomen voor een functie dan als wit persoon. Als we dat blijven ontkennen, dan verandert er niks. Dus ja, ik heb liever dat we de pijn benoemen dan dat alles wordt weggemoffeld.’