Tijdens het symposium Vrouwelijk verzet in stilte en stem maandag ging het over de vaak vergeten rol van vrouwelijke tot slaaf gemaakten. Zij droegen op verschillende manieren bij aan verzet.

Het symposium in de Haagse Hogeschool werd georganiseerd door Our HERitage, dat via historische portretten de kracht en diversiteit van Caribische vrouwen naar voren wil brengen. En als er iets tijdens deze bijeenkomst boven water kwam, dan is het wel de kracht van vrouwen. Fausia S. Abdul, oprichter van Our HERitage, mocht het spits afbijten voor een zaal geïnteresseerden dames en enkele heren.

‘De drie gezichten van vrouwelijk verzet, toen en nu, zijn stil, cultureel en actief. De moed van mannen als Tula (een bekende verzetsstrijder uit Curaçao, red.) was groot, maar er waren ook ontelbare moedige vrouwen van wie de daden vaak niet in archieven te vinden zijn. Vrouwen zijn immers altijd bezig met verzet. Zwijgen in de archieven betekent niet dat er niets was. Het betekent vaak dat niemand luisterde.’

Stil verzet en cultureel verzet lijken op elkaar. Voorbeelden van stil verzet zijn het doorgeven van uit het thuisland afkomstige recepten van moeder op dochter, zodat ze niet verloren gaan. Met andere woorden: we zijn uit ons eigen land ontvoerd en werden tot slaaf gemaakt, maar we vergeten onze afkomst niet.

Een andere vorm van stil verzet was het zingen van slaapliedjes met daarin namen verwerkt uit het thuisland. Een bekend voorbeeld van het voortzetten van dergelijk verzet is Margarita Vueda Martis, afkomstig van Curaçao en geboren in 1900. Ze was een yaya. Oorspronkelijk waren yaya’s tot slaafgemaakten en inheemsen. Later waren het nazaten en vrije vrouwen. Een yaya was degene die kinderen van kolonisten opvoedde, inclusief borstvoeding en het doorgeven van culturele tradities. De yaya’s speelden een sleutelrol van de creolisering van Curaçao.

Cultureel verzet 

Cultuur is geen luxe, maar een levenslijn, een manier om te zeggen dat wij bestaan. Het uitvoeren van dansen uit het land van herkomst en het blijven zingen van de liedjes is een vorm van cultureel verzet. ‘Louisa Denswil (1897) was een Afro-inheemse vroedvrouw, opgegroeid op een plantage. Op papier was ze landarbeidster, maar in werkelijkheid zette ze kinderen op de wereld en leerde ze andere vrouwen hoe je kon helpen bij een bevalling. Later was ze de stuwende kracht achter het ontstaan van de opleiding voor vroedvrouwen in Suriname en zette ze zich in voor veilige bevallingen. Voor al haar inzet kreeg ze in 1970 een lintje van de toenmalige koningin Juliana.’

‘Op papier was ze landarbeidster, maar in werkelijkheid zette ze kinderen op de wereld’

Een andere vorm van verzet werd gepleegd door de eerste vrouw in de Cariben die erin slaagde om een echtscheiding aan te vragen. Destijds een enorme stap vooruit voor veel vrouwen.

Actief verzet was luid en gevaarlijk. Ook vrouwen stonden in de frontlinie. Wat stil verzet lijkt, spreekt misschien wel het hardste door generaties heen. Toch was actief verzet heel belangrijk. ‘Collectief het werk neerleggen op de plantages of het wegsmokkelen van kinderen was niet zonder gevaar. Nog steeds worden vrouwen en subgroepen over het hoofd gezien als het om verzet gaat. Diversiteit is en blijft belangrijk’, zegt Abdul.

Hoedenvlechtster

Volgens journaliste Janice Deul, die het symposium in goede banen leidde, zijn vrouwen sowieso dragers van cultuur.

Petronella Alexandrina Lard (1887), ook Mai Nia genoemd, was een dame die het verdient om even in het zonnetje gezet te worden. Haar beroep was hoedenvlechtster en ze woonde op Curaçao. Ze zong veel in de tambu-stijl. Tambu was ontstaan tijdens de slavernij. Deze muziek bulkt van de emotie, verborgen boodschappen en improvisatie. Je zou het een vorm van cultureel verzet kunnen noemen. Voor Mai Nia was tambu een middel om onrecht dat vrouwen werd aangedaan onder de aandacht te brengen. Haar kracht een doorzettingsvermogen om vrouwen een stem te geven mag niet vergeten worden. Ze komt onder andere dankzij Our HERitage opnieuw in de belangstelling.

Plakkaten uit de koloniale tijd

Hilde Neus is een ervaren onderzoeker, gespecialiseerd in Surinaamse en Caribische geschiedenis. Toen ze 16 jaar was werd ze smoorverliefd op een Surinaamse man. Sinds 1990 woont ze in Suriname, maar ze is regelmatig in Nederland. Neus wijst er op dat er in Suriname tijdens de koloniale tijd veel nieuwe wetgeving kwam, die bekend werd gemaakt via plakkaten. Uiteraard vormen die plakkaten een bron van informatie. Tegenwoordig zijn veel archieven gedigitaliseerd, maar in bijvoorbeeld 2010 kreeg Hilde Neus nog een beurs om iets te onderzoeken waarvoor ze in Nederland drie maanden archiefonderzoek moest doen. ‘Ik heb heel veel foto’s gemaakt en later alles uitgezocht. Nu alles gedigitaliseerd is gaat dat allemaal veel eenvoudiger.’

Ook Hilde Neus houdt zich bezig met de rol van vrouwen bij het verzet tegen de slavernij. ‘De stemmen van vrouwen werden niet gehoord. Aanvankelijk werden de stemmen van álle tot slaaf gemaakten genegeerd. Een enorme schat aan informatie wordt gevormd door de zogenoemde verhoren, verslagen van gesprekken naar aanleiding van problemen. Daaruit blijkt heel veel verzet. Er is niet alleen sprake van een slachtofferhouding, maar ook van eigenwaarde.’

Neus geeft een voorbeeld uit 1709, van een meisje van negen jaar. Ze had een witte vader en een zwarte moeder. In het gezin waar ze op de plantage woonde werd ze mishandeld en ze kwam in opstand tegen deze situatie. ‘Ik wil terug naar de stad of ik spring in de rivier’, liet dit moedige meisje weten. Het bleek dat haar vader was overleden, maar hij had opdracht gegeven om haar vrij te kopen. Nadat ze vrij was, kon ze van hem erven.

Iemand uit de zaal vertelt over een dodelijke vorm van verzet. Een vrouwelijke tot slaaf gemaakte had draadjes met arsenicum in kledingstukken van de plantagehouder en zijn gezinsleden verwerkt. Ze stierven allemaal. De vraagsteller wil graag weten of er een lijst bestaat van dergelijke situaties. En wie bepaalt er eigenlijk was verzet is? Het antwoord is simpel. Er is geen lijst met dergelijke vormen van verzet, wel zijn er formele aanklachten, bijvoorbeeld van moord.

Hilde Neus is als onderzoeker op veel uitingen van verzet gestuit, maar één zaak uit 1778 trof haar het meest. ‘70 voormalig tot slaaf gemaakte vrouwen dienden een gezamenlijke klacht in, omdat ze moesten betalen voor de stadswachten. In Suriname was het gebruikelijk dat je belasting moest betalen voor de burgerwachten. De vrijgemaakte vrouwen kwamen in verzet tegen het feit dat ze moesten betalen, vooral omdat er een regeling was die had bepaald dat bijvoorbeeld weduwen niet hoefden te betalen. Het ging om een principekwestie. Ik kan geen enkele andere zaak noemen waarbij zóveel vrouwen gezamenlijk in verzet kwamen.’

De vogelgrens oversteken

Tijdens het symposium werden twee boeken besproken, samen met de auteurs. In De vogelgrens oversteken laat Bernice Vreedzaam zien dat het koloniale verleden van het nu 50 jaar onafhankelijke Suriname voortleeft over de landsgrenzen en generaties heen. Het boek past niet bij een specifiek label, want het bevat zowel proza als poëzie, waarbij de mystieke zangvogel Sankofa als gids optreedt en de lezer meeneemt op reis van Afrika naar Suriname. Centraal staat de geschiedenis van de Marrons (ontsnapte tot slaafgemaakten en hun nazaten, red.).

Het tweede boek is een kinderboek, geschreven door Mahesvari Autar. In het dagelijks leven is ze projectleider en cultuurmaker, maar ze schrijft ook. In haar boek, Radha’s eerste concert, wordt aandacht besteed aan de Hindostaanse cultuur. Onder andere via muziek. Haar hoofdpersoon Rhada bespeelt de bansuri, een Indiase fluit. Ze wil daar graag beroemd mee worden. Het boek verscheen vorig jaar, deels in het teken van 150 jaar Hindostaanse emigratie van Brits-India naar Suriname. Natuurlijk is dit een mooi verhaal voor kinderen, maar er zit nog meer achter. Er verschijnen ontzettend weinig kinderboeken rondom de Hindostaanse cultuur.