Vandaag is het precies drie jaar geleden dat in Turkije de mislukte coup tegen Recep Tayyip Erdogan plaatsvond. De nasleep van de staatsgreep trekt nog altijd diepe sporen in de Turks-Nederlandse gemeenschap. ‘Wij waren landverraders, terroristen.’

‘Ik heb echt heel veel geluk gehad’

Talha* moest na de coup zijn vaderland Turkije ontvluchten en woont nu, na een tussenstop van zeven maanden in Indonesië en een kort verblijf in een azc, in Rotterdam. ‘15 juli 2016 was voor mij een hele vreemde dag’, vertelt hij. ‘Het was namelijk ook de dag dat ik de laatste examens voor mijn studie theologie moest doen.’

Omdat hij sympathiseerde met het gedachtegoed van de Hizmet-beweging van Fethullah Gülen, volgens Erdogan het brein achter de staatsgreep van 2016, werd Talha in het najaar ontslagen op de privéschool waar hij godsdienstonderwijzer was. ‘De school kwam er namelijk achter dat ik de app ByLock op mijn mobiele telefoon gebruikte, waarmee je versleutelde berichten kunt versturen. Volgens de Turkse geheime dienst waren alle ByLock-gebruikers lid van de Hizmetbeweging en dus terroristen.’

Nadat hij werd ontslagen, wist Talha dat het niet lang meer zo duren voordat hij gearresteerd zou worden. ‘Een vriend van mij was twee maanden eerder gearresteerd, een maand nadat ook hij zijn baan had verloren. Ik besloot daarom om zo snel mogelijk het land te ontvluchten. Een andere vriend van mij woont in Indonesië. Daar ging ik naartoe. Ik heb een vlucht geboekt en vier dagen na mijn ontslag zat ik in het vliegtuig, op weg naar mijn vrijheid. Het was een enorm risico om meteen het vliegtuig te pakken, ik had ook gearresteerd kunnen worden. Maar ik dacht: als ik toch gearresteerd word, liever meteen dan nog een maand wachten.’ Talha kon echter gewoon doorlopen bij de douane. ‘Ik heb ik echt heel veel geluk gehad.’

Talha verbleef zeven maanden in Indonesië, totdat hij besloot om Nederland te gaan, waar hij zich echt veilig voelde. ‘Waarom? Er was een incident met de beroemde basketballer Enes Kanter, een verklaard tegenstander van Erdogan en sympathisant van de Hizmet-beweging. Toen hij in Indonesië was hebben mensen, waarschijnlijk Turkse geheime agenten die in opdracht handelden van Erdogan, geprobeerd om hem te ontvoeren, zodat hij in Turkije terecht kon staan voor zijn zogenaamde misdaden. Gelukkig mislukte deze kidnappoging, maar ik voelde mij daarna niet meer veilig in Indonesië.’

‘Ik ben echt geweldig behandeld door het IND, compleet met een kopje thee’

En toen opeens kwam Nederland in het nieuws, vanwege de diplomatieke rel met Turkije. Talha geloofde dat hij in Nederland daarom wel veilig zou zijn. Aangekomen op Schiphol vroeg hij meteen asiel aan en legde ook uit waarom. ‘Ik ben echt geweldig behandeld door de mensen van de IND, compleet met een kopje thee.’

Het verblijf in het AZC duurde ook zeven maanden. Talha: ‘Het was voor mij een tijd om alles goed mentaal te verwerken. Ik was alles kwijt. Mijn baan. Mijn familie. Mijn mooie auto. Ik had niets meer. Gelukkig werd ik goed geholpen door Turkse Nederlanders die net als ik ook de Hizmet-filosofie waren toegedaan. Ik heb mijn leven weer opgepakt en werk nu bij een ICT-bedrijf in Rotterdam. Eigenlijk vind ik dit werk veel leuker dan voor de klas staan. Maar de manier hoe ik daar achter ben gekomen kwam – eufemistisch gezegd – via een omweg.’

Talha gelooft er heilig in dat de staatsgreep tegen Erdogan een inside job is – dus door de president zelf georkestreerd. ‘Erdogan noemde de coup een geschenk van God, omdat hij hierdoor de mogelijkheid had gekregen om het land te herscheppen. Dit is voor mij echt het bewijs dat hij er zelf achter zit. De arrestatie van duizenden politieke tegenstanders, het ontslag van honderden rechters, het feit dat Turkije hierdoor in een echte dictatuur is veranderd, dat is volgens mij allemaal gepland. De precieze feiten over wat er gebeurd is, dat zullen we voorlopig niet te weten komen. Maar voor mij is wel veel duidelijk.’

‘Een soort 9/11’

De coup en zijn nasleep hebben ook diepe sporen getrokken in de Turkse gemeenschap in Nederland. Historicus Tayfun Balcik, projectleider bij The Hague Peace Projects en sinds juni columnist bij de Kanttekening, heeft de gebeurtenissen met grote intensiteit beleefd. ‘Het was een enorme shock, een soort 9/11, een waterscheiding die er echt diep inhakt’, vertelt hij. ‘Op 15 juli was ik met Turkse, Armeense en Koerdische vrienden van mijn dialooggroep in Zwitserland. Toen we ’s avonds, na een wandeling zonder mobiel bereik, in ons hotel aankwamen, hoorden we van de coup en gingen we meteen naar onze hotelkamers, om onze familie en vrienden bellen.’

Daarna heeft de groep van middernacht tot vijf uur in de ochtend al het nieuws gevolgd via Twitter en andere media. Balcik: ‘Het voordeel van het feit dat we een gemengde groep waren was dat snel alle onzin eruit werd gefilterd. Het gerucht dat de PKK achter de coup zou zitten bijvoorbeeld. Dankzij de Koerden die mee waren hoorden we al snel van het PKK-statement dat zij hier toch echt buiten stonden en dit als een interne Turkse aangelegenheid beschouwden.’

Op 17 juni kwam Balcik in Nederland terug, om vervolgens bijna gelijk daarna met zijn familie op vakantie naar Turkije te gaan met de auto. ‘Dat was ook een hele aparte belevenis. We konden het land in, maar overal was de spanning voelbaar. Zo waren er milities, de ‘democratische wachters’, die kazernes blokkeerden en de wegen in de gaten hielden. Ook was er in Trabzon een pro-Erdogandemonstratie, waar mensen de herinvoering van de doodstraf eisten, volgens hen de enige juiste straf voor hoogverraad.’

Je zou denken dat Balcik blij was om daarna weer in Nederland te zijn, maar ook hier was de spanning om te snijden, hoewel op een andere manier. ‘In Nederland snapten veel mensen niks van de gebeurtenissen in Turkije en begonnen ze ons op een andere manier te bekijken. Ik woonde 31 jaar in Nederland, maar snapte nu eindelijk hoe het is om Marokkaan te zijn, om als groep collectief weggezet te worden. Mijn etniciteit was opeens een probleem. Turkse Nederlanders werden weer geproblematiseerd. Geert Wilders en columniste Ebru Umar vonden het jammer dat de coup niet was gelukt, een sentiment dat onder rechts Nederland breder leefde.’

‘Ze zeiden tegen mij: ‘Als je naar Turkije gaat, dan weten we je te vinden’

Balcik vond dit onbegrijpelijk. ‘Erdogan is heel fout, dat vind ik ook, maar tijdens de coup zijn meer dan tweehonderd mensen omgekomen. Er is grof geweld gebruikt. Dat hakte er enorm in bij ons, Turkse Nederlanders. Maar voor die kant was nauwelijks aandacht. Er was vanuit de witte Nederlanders heel weinig empathie voor ons. Er heerste vooral wantrouwen. Alsof wij allemaal Erdogan-aanhangers zouden zijn.’ Volgens Balcik valt dit wel mee. ‘Van de Turkse Nederlanders die gingen stemmen steunde 65 tot 70 procent Erdogan tijdens het referendum om het presidentiële systeem in te voeren en daarna tijdens de presidentsverkiezingen. Maar mensen vergeten dat ongeveer de helft van de stemgerechtigden niet gestemd heeft.’

‘Hierna kwamen de spanningen in de Turkse gemeenschap zelf’, vervolgt Balcik. ‘Er ontstond een diepe sfeer van wantrouwen, vooral tussen de Turkse Nederlanders die pro-Erdogan waren en de Turkse Nederlanders die Gülenist waren. Ik ben geen nationalist, maar kom uit een Grijze Wolven-familie. De ruzie tussen de Erdoganisten en Gülenisten bekijk ik daarom van een afstandje.’ Er zijn hele heftige dingen gebeurd, vertelt hij. ‘Een vechtpartij op Plein ’40-45 in Amsterdam bij Halal Fried Chicken bijvoorbeeld. En tijdens een dialoogbijeenkomst met de toenmalige minister van Sociale Zaken Lodewijk Asscher,  waar ik ook aanwezig was, beet een nationalistische Turk een Gülen-sympathisant kwaad toe: ‘Je was al een Koerd, nu ben je ook een Gülenistische terrorist.’’

Op sociale media is Balcik in de nasleep van de coup niet bedreigd. Wel kreeg hij veel bedreigingen binnen nadat hij op 24 april dit jaar een krans heeft gelegd bij het Armeense Genocide-monument. ‘Ze zeiden tegen mij: ‘Als je naar Turkije gaat, dan weten we je te vinden.’ Omdat ik de Armeense Genocide erken, ben ik sommige van mijn Turkse vrienden kwijtgeraakt.’

Balcik gelooft niet dat de coup een inside job is. ‘Dan moet je met bewijzen komen, en die zijn er vooralsnog niet. Wel wordt de coup geframed door Erdogan als een Gülenistische coup, terwijl er onder de officieren die de coup pleegden behalve Gülenisten ook seculiere Kemalisten zaten. Maar die laatsten krijgen de schuld niet, omdat Erdogan de steun van de seculieren nodig heeft. De coup heeft er ook toe geleid dat de alliantie tussen zijn AKP en de nationalistische MHP steviger is geworden.’

‘Erdogan is democratisch gekozen’

Zeki Baran, voorzitter van het Inspraakorgaan Turkse Nederlanders, heeft een andere lezing. ‘We hebben als Turkse gemeenschap niet goed duidelijk gemaakt aan de buitenwereld wat we meemaakten’, vertelt hij. ‘Nederlanders begrepen niet goed wat er gebeurde. De coup was een opstand tegen de rechtsstaat, tegen de democratie. Dit had enorme gevolgen, ook voor onze Nederlandse samenleving. Dit hebben we helaas niet goed kunnen vertellen aan onze buren, aan onze vrienden.’ Baran benadrukt dat er veel Turkse slachtoffers zijn gevallen tijdens de coup en dat dit een grote schok was. ‘Er is uit solidariteit gedemonstreerd op de Erasmusbrug in Rotterdam, met allemaal Turkse vlaggen. Maar de Nederlandse media hebben hier niet goed over bericht. Ze dachten dat deze Turken tegen Nederland zouden zijn. Dat is niet zo. We wonen vijftig jaar in dit land, we houden van Nederland, we zouden zelfs – als het nodig is – ons leven geven voor Nederland.’

Over de nasleep van de coup is Baran heel duidelijk. ‘Dat is echt van andere orde. Ik woon in Nederland, ik houd mij bezig met Nederlandse politiek, daar moet de discussie in Nederland over gaan, niet over Turkse binnenlandse aangelegenheden.’ Kwesties die in Turkije spelen hoeven volgens Baran niet in Nederland te worden besproken. ‘Nederland bemoeit zich echt veel te veel met Turkije, men doet bovendien alsof Turken hier een veiligheidsprobleem zijn. Minister-president Mark Rutte heeft in 2017 handig op het Nederlandse wantrouwen ingespeeld door een Turkse minister die naar Rotterdam was gereisd het land uit te zetten. En dankzij deze diplomatieke rel heeft Rutte de Tweede Kamerverkiezingen kunnen winnen.’

‘Nederland bemoeit zich echt veel te veel met Turkije’

Heeft Baran de indruk dat drie jaar later de rust weer een beetje is weergekeerd, in Turkije maar ook in Nederland? ‘Het was niet onrustig in 2016. Die rust is er nu, maar die was er ook toen. Er zijn altijd problemen, er is altijd wel wat. Die ‘vechtpartij’ bij dat kiprestaurant waar Balcik het over heeft, dat was gewoon een zakelijk conflict. De media hebben dit opgeblazen.’ Volgens Baran is het echte probleem die vreselijke staatsgreep. ‘In 1980 was er ook een staatsgreep in Turkije. Dat heeft voor een groot trauma gezorgd. Die staatsgreep was heel slecht voor Turkije, voor de democratie. Daarom is het ook zo jammer dat het Westen, Europa en Amerika, niet pal achter de Turkse democratie is gaan staan na de mislukte coup. Erdogan is democratisch gekozen. Hij gaat straks ook democratisch weg, als het Turkse volk het wil.’

Maar al die journalisten en dissidenten in de gevangenis dan, is dat geen probleem? ‘Dat zijn binnenlandse aangelegenheden’, antwoordt Baran. ‘De Europese Unie is hypocriet, heeft twee gezichten. Als de EU echt een gesprek met Turkije over de mensenrechten had gewild, dan had men het juridische dossier moeten afhandelen tijdens de toelatingsgesprekken over het Turkse EU-lidmaatschap. Maar dat deed men niet. Er is bij de EU een enorme onwil om zich echt voor mensenrechten in te zetten.’

‘Wij waren landverraders, terroristen’

Saniye Calkin is directeur van Platform INS, dat zich sterk maakt voor dialoog en vreedzaam samenleven, en ze is een openlijke Gülen-sympathisant. ‘Ik ben er altijd open over geweest dat ik een Gülen-sympathisant ben. Na de coup, waar de Gülenisten de schuld van kregen, ben ik geïntimideerd, beledigd en bedreigd. Ook mijn ouders van bijna 70 en mijn dochters op straat zijn toen lastiggevallen. Wij waren landverraders, terroristen. Dit gebeurde in de eerste dagen, de eerste weken na de coup.’ Op sociale media wordt Calkin af en toe wel eens lastiggevallen, ‘maar de ergste intimidatie is nu gelukkig wel voorbij.’

Calkin is blij met de serieuze aanpak van de politie en OM, zoals dat zij in sommige situaties met boetes en arrestaties hebben opgetreden. ‘Hierdoor zijn de beledigingen, bedreigingen en vernielingen bij mij, maar ook bij andere Hizmet-sympathisanten, gelukkig afgenomen.’ Maar de schade is nog niet voorbij. ‘Het ergste is toch wel dat Turken en Turkse Nederlanders door middel van valse beschuldigingen tegen elkaar zijn opgezet. Buren tegen buren, vrienden tegen vrienden, collega’s tegen collega’s, maar ook broers tegen zussen, ouders tegen kinderen – zelfs huwelijken gingen stuk.’

‘De beledigingen, bedreigingen en vernielingen zijn gelukkig afgenomen’

Ook de zogenoemde ‘klikturken’ komen ter sprake, Turkse Nederlanders die critici van het Turkse beleid aangeven. De kliklijn is volgens Calkin symptoom van een groter probleem. ‘Je kunt nu niet zomaar naar Turkije toe. Er worden dossiers van mensen aangemaakt. Tijdens de verkiezingscampagne voor de lokale verkiezingen van Istanbul herhaalde Erdogan het nogmaals: ‘Geeft het vooral aan ons door,: kennen jullie aanhangers van FETÖ (pejoratieve benaming voor de Hizmet-beweging, letterlijk Fethullahistische Terreurorganisatie, red.), vertel het’.’ Op vakantie naar Turkije gaan is lastig, maar ook is het onmogelijk om trouwerijen en begrafenissen bij te wonen. ‘Twee van mijn vriendinnen hadden hun vaders verloren. Ze konden hun vader niet begraven omdat ze dan wellicht gearresteerd zouden worden. Ook dan word je namelijk niet met rust gelaten.’

De piek van de onderlinge onenigheid was volgens Calkin het sterkst voelbaar in de periode direct na de coup. Het is nu een stuk rustiger, maar ze ziet nu nog steeds dat er diepe wonden zijn die nog niet genezen zijn. ‘Van Erdoganisten en Gülenisten kun je verwachten dat ze niet gauw dichterbij elkaar gaan komen. Maar ik vind het betreurenswaardig dat ook sommige seculiere Turkse Nederlanders, die actief zijn in het maatschappelijk debat, zich onvoldoende verzetten tegen het feit dat onschuldige mensen massaal voor terroristen worden uitgemaakt – en soms zelfs meegaan in de hate speech en nu ook over ‘FETÖ’ spreken.’ Calkin vindt dit heel bizar: ‘Het bij voorbaat collectief veroordelen van Gülenisten als terroristen staat haaks op de principes van de rechtsstaat.’

Volgens Calkin zit Fetullah Gülen in ieder geval niet achter de coup van 15 juli. Ze vertelt dat Gülen ooit zei dat een leider die met verkiezingen is aangesteld met verkiezingen weer dient te vertrekken. Gülen heeft bovendien gezegd dat als tien procent van de beschuldigingen waar bleek, hij het vliegtuig naar Turkije zou pakken om terecht te staan. ‘Maar belangrijker is dat de Hizmet-beweging een organisatie is die zich altijd heeft ingezet voor dialoog, saamhorigheid, onderwijs en verbinding’, zegt Calkin. ‘Een gewelddadige coup past hier helemaal niet bij.’ Calkin weet niet wat er precies gebeurd is op 15 juli, maar wel dat Erdogan na de mislukte coup de noodtoestand heeft uitgeroepen en nog meer macht naar zichzelf heeft toegetrokken. ‘Het is heel triest om te zien hoe een regering met man en macht dag in dag uit bezig is om een sociale beweging uit te roeien. Heel jammer, vooral ook gezien waar Hizmet voor staat: meer onderwijs, dialoog, saamhorigheid en uiteindelijk vrede.’

*Gefingeerd. Echte naam bij de redactie bekend.