Dertig jaar geleden werden in Srebrenica meer dan achtduizend Bosniërs vermoord. In een podcast die journalist Marjolein Koster samen met anderen maakte, komen overlevenden zelf aan het woord. ‘Het verhaal van de mensen om wie het gaat, raakte ondergesneeuwd.’
Dertig jaar na de genocide blijven de stemmen van Srebrenica grotendeels ongehoord. Journalist en Balkan-deskundige Marjolein Koster wil daar verandering in brengen met haar podcast De 11 stemmen van Srebrenica, gemaakt in samenwerking met overlevende en genocide-deskundige Alma Mustafić en anderen. Het verhaal van Bosnische Nederlanders staat daarbij centraal. ‘Zonder de mensen zelf, zoals Alma Mustafić, was dat nooit gelukt.’
In de afgelopen dertig jaar ging het rondom de herdenkingen van de Srebrenica-genocide in Nederland vaak over het Nederlandse perspectief. Politici wasten hun handen in onschuld, en als er dan werd ingezoomd op Srebrenica, dan kwamen al snel de Nederlandse blauwhelmen van Dutchbat in beeld. De Bosnische slachtoffers en overlevenden leken figuranten in hun eigen verhaal. Is er sprake van een kentering in de laatste jaren?
‘Wij wilden gewoon het verhaal compleet vanuit het perspectief van Bosnische Nederlanders vertellen,’ zegt Marjolein Koster. Ze weegt haar woorden zorgvuldig, omdat ze niet per se negatief wil zijn over anderen. ‘Alleen raakte, door de Nederlandse aanwezigheid van blauwhelmen, het NIOD-rapport, de val van kabinet-Kok en de hele politieke nasleep, het verhaal van de mensen waar het om gaat helemaal ondergesneeuwd.’
‘De afstand van de Nederlandse journalistiek tot deze groep mensen is best groot’
In De 11 stemmen van Srebrenica laat Koster, samen met overlevende en genocide-deskundige Alma Mustafić, Bosnische Nederlanders aan het woord die de genocide elke dag in Nederland moeten meetorsen. Dat er überhaupt zoveel verhalen van Bosnische Nederlanders zijn over de genocide in Srebrenica, is volgens haar ook een onbekend gegeven.
Hoe komt het dat deze Bosnische verhalen pas de laatste jaren worden verteld?
‘Ik denk dat het tijd nodig heeft voordat mensen hun verhaal echt willen delen.’
Bij de 25-jarige herdenking was ik echt verbaasd om te vernemen dat er meer dan 60.000 Bosniërs in Nederland zijn. Waarom horen we ze niet, dacht ik. Komt het door angst misschien?
‘Dat weet ik niet. Ik weet wel dat je echt tijd moet investeren voordat je bij sommige mensen iets eruit krijgt. En dat was mij nooit gelukt zonder Alma. De afstand van de Nederlandse journalistiek tot deze groep mensen is best groot. En als je dan maandenlang bent gemarteld of de val van Srebrenica hebt meegemaakt, dan ga je niet zomaar spreken met een witte Nederlandse journalist zoals ik. Die drempel is gewoon best hoog.’

Hoe zou die drempel verlaagd kunnen worden?
‘Nogmaals, zonder Alma had ik deze mensen nooit kunnen spreken. En ik denk dat dat het belang van vertrouwen onderstreept. Kom je als journalist open over? Het is belangrijk om mensen een vertrouwd gevoel te geven. En dat je hun verhaal met respect behandelt.’
Heeft het ook niet met een emancipatie van de Bosnische Nederlanders te maken, dat ze nu pas durven te vertellen?
‘Ik weet niet of ik dat zo zou zeggen. Je ziet wel dat de tweede generatie, die in Nederland is opgegroeid, hun plek vindt in de maatschappij en daarmee ook de kanalen om hun verhaal te vertellen. Ze ondersteunen daarbij ook de oudere generatie. Ik zag dat sterk bij het verhaal van Safet, die wilde eigenlijk niet praten. Toen wilde zijn zoon dat voor hem doen. En uiteindelijk zaten we met hen allebei aan de keukentafel. Die ondersteunende rol van kinderen helpt wel degelijk.’
Zitten veel Bosnische Nederlanders ook niet met veel tegenstrijdige gevoelens jegens Nederland?
Vanwege Dutchbat?
‘In het grote nieuws gaat het al heel snel over getallen’
Onder andere, maar ook door opkomend racisme en islamofobie. In zo’n context kan ik wel begrijpen dat mensen zich gedeisd houden.
‘Ik hoor over dat eerste gevoel, van in het land zijn dat juist heeft gefaald in Srebrenica, eerlijk gezegd bijna nooit. Over de toenemende polarisering merk ik wel dat daardoor mensen de noodzaak voelen om zich uit te spreken. Ze zijn alerter op grote ontwikkelingen, zoals in Oekraïne en Gaza. En het is niet zo dat deze verhalen nooit zijn verteld, maar in het grote nieuws gaat het al heel snel over getallen. En dat slaat op een gegeven moment de menselijkheid eruit. Dat lijkt ook een functie van genocide te zijn: de dehumanisering, verworden tot een nummer. Juist bij slachtoffers van genocide is dat vaak het geval.’
Jullie willen bijdragen aan humanisering.
‘Ja, door mensen zelf hun eigen verhaal te laten vertellen. In deze podcast vragen we aan mensen dan ook expliciet: wat vind jíj belangrijk om te vertellen? En hen op deze manier ook het narratief teruggeven. Het menselijk verhaal bij de statistiek.’
Denk je dat het nut heeft? Sommige ex-Joegoslaven zeggen dat het zo weer kan misgaan op de Balkan.
‘Er zijn momenten waarop ik me hier heel erg zorgen over maak, maar een week later kan het ook zo zijn dat de storm compleet is gaan liggen. Maar dat is denk ik wel een beetje het verraderlijke: er is niet heel veel nodig om het te laten ontploffen.’
Wat zijn dan voor jou de meest zorgwekkende ontwikkelingen?
‘Wat nu speelt is de situatie rond de Bosnisch-Servische leider Milorad Dodik, die is veroordeeld maar zijn straf lijkt te ontlopen. Voor het eerst in de tien jaar dat ik in Bosnië kom, heb ik bij de ambassade gevraagd of ik me zorgen moest maken. Nu lijkt die hele kwestie weggeëbd te zijn, alsof niemand zich er meer druk om maakt.’
Maar er blijft toch nog veel kritiek op het federale systeem, dat etnische tegenstellingen juist vergroot?
‘Ja, absoluut. Dat is gewoon iets waar Bosnië niet echt uitkomt. Dat systeem werkt niet en dat weet iedereen, maar het land zelf komt ook niet met alternatieven. Dat komt doordat nationalistische machthebbers veel baat hebben bij het huidige systeem, waarin zij zich uitsluitend inzetten voor één bevolkingsgroep. Er is altijd wel een van deze partijen die wetgeving blokkeert, en daardoor gaat het land maar moeilijk vooruit.’
Ik lees ook veel over externe bemoeienis. Van landen zoals Turkije en Rusland aan de ene kant, en de EU aan de andere kant.
‘Ja, dat heeft weinig nut voor de mensen daar. Ze geven niet echt om de bevolkingsgroepen.’
Hoe worden de ontwikkelingen in Servië, met de protesten, ervaren? Zijn Bosnische Nederlanders daar hoopvol over, of denkt men dat alle Serven één pot nat zijn?
‘Dat laatste sowieso niet, nee. Over de protesten is men wel hoopvol. Vooral in de eerste maanden zag je dat. Waar men zich wel zorgen over maakt, is de alledaagsheid van genocide-ontkenning én verheerlijking. Dat is op verschillende manieren volop aanwezig. In deel vijf van de podcast gaat het bijvoorbeeld over Višegrad, waar Bosnische vrouwen systematisch werden verkracht. Daar hangt overal graffiti voor Ratko Mladić (de Bosnisch-Servische generaal die verantwoordelijk wordt gehouden voor de genocide in Srebrenica, red.).
‘Ik zou genocide-ontkenning niet snel onder de vrijheid van meningsuiting scharen’
Bizar, maar ergens ook heel herkenbaar. Elke genocide lijkt door nationalisten te worden ontkend.
‘In Bosnië is dat nu strafbaar gesteld, met een eerste veroordeling.’
In Nederland is dat nog niet het geval, omdat het zou indruisen tegen de vrijheid van meningsuiting. Het is pas strafbaar als er ook actieve geweldsverheerlijking speelt.
‘Ik zou genocide-ontkenning niet snel onder de vrijheid van meningsuiting scharen. Die veroordeling is bovendien vrij uitzonderlijk. Het ging om het hoofd van een ngo, die ook was veroordeeld voor het aanzetten tot haat. Het is niet zo dat iedereen die twijfelt wordt ingerekend. Het gaat met name om mensen die met hun uitspraken invloed kunnen uitoefenen. En men hoopt dat juist die invloed niet doorsijpelt naar de rest van de bevolking.’
Tot slot, wat voor effect heeft de genocide in Gaza op Bosnische Nederlanders?
‘Er worden veel parallellen getrokken. Het belangrijkste wat ze zeggen, is dat ze al in een veel eerder stadium zagen wat er stond te gebeuren. Dat leeft breed, naar mijn idee. Ze spraken zich dan ook veel sneller uit. De reactie was duidelijk anders dan die van Nederland in het algemeen. Het onderwerp leefde veel sterker. Vooral de beelden van mensen die naar één plek werden gedreven, met zakken, spullen en karren die ze zelf moesten verplaatsen, riepen veel herinneringen op. Aan hoe zij geen eten of drinken hadden. Dat er geen elektriciteit was en dat er geen hulp kwam.’
Nu u hier toch bent...
Goede journalistiek kost geld. Leden en donaties maken onze gebalanceerde berichtgeving over biculturaliteit, zingeving en vrijheid mogelijk. Steun ons daarom als u ons werk belangrijk vindt.
Vertel mij meer!