Eerder deze maand overleed voormalig VVD-leider Frits Bolkestein (1933-2025). Bolkestein wordt gerespecteerd als politicus, maar is ook berucht omdat hij degene was die Geert Wilders onder zijn vleugels nam. Is Bolkestein verantwoordelijk voor het rechtspopulisme?

Volgens socioloog Merijn Oudenampsen, auteur van het boek De conservatieve revolte (2018), stond Bolkestein als eerste binnen de VVD voor de combinatie van economisch liberalisme en cultureel conservatisme. ‘Hij introduceerde de idee dat de VVD niet alleen voor een vrije markt is, maar ook voor het behoud van culturele normen en waarden. Dit vormde een scherpe tegenstelling met het progressief-liberale denken van zijn tijd, vooral dat van Ed Nijpels, dat eerder de nadruk legde op persoonlijke vrijheid en sociaal liberalisme.’

Zo zag Bolkestein in de Europese vrije markt de basis voor welvaart, maar was tegelijkertijd fel tegen een verdere politieke integratie van de Europese Unie die zou kunnen leiden tot het verlies van nationale soevereiniteit, aldus Oudenampsen. ‘Bolkestein benadrukte de noodzaak om de Nederlandse identiteit te behouden, niet alleen op Europees vlak, maar ook op het integratiedossier. In deze context plaatste hij zich nadrukkelijk tegen de groeiende invloed van de islam, wat hij als een bedreiging zag voor de Nederlandse cultuur.

‘Bolkestein stelde dat Nederland een ‘Leitkultur’ moest hebben’

Hij portretteerde de integratie van moslims als een ‘beschavingsstrijd’. Het door het christendom gevormde liberalisme zag hij als fundament van de westerse beschaving. Volgens Bolkestein was liberalisme onlosmakelijk verbonden met de christelijke traditie, wat een islamitisch liberalisme ondenkbaar maakte. Het debat over de islam werd daardoor het belangrijkste culturele strijdpunt van zijn carrière, dat later ook werd overgenomen door Fortuyn en Wilders.’

Oudenampsen: ‘Bolkestein stelde dat Nederland een ‘Leitkultur’ moest hebben – een richtinggevende of dominante cultuur die zijn wortels had in het christendom. Dit idee werd later door Wilders verder omarmd. Hij wilde artikel 1 van de grondwet (het non-discriminatiebeginse, red.) vervangen door een nieuw artikel, waarin gesteld wordt dat de joods-christelijke cultuur de dominante cultuur is.’

Maar is Bolkestein wel een liberaal? Het liberalisme gaat uit van een universele moreel, die los staat van het christendom. Oudenampsen ziet Bolkestein als een conservatief-liberaal, legt hij uit. ‘Bolkestein verschilde van mening met vooruitstrevende liberalen, zoals zijn voorganger Ed Nijpels, die een individualistisch liberalisme voorstond van vrijheid en blijheid: het Veronica-liberalisme. Bolkestein was in die zin een voorloper van de meer conservatieve lijn die in latere jaren door de VVD zou worden aangenomen, vooral na de opkomst van de populistische bewegingen.’

Ophef creëren

En was Bolkestein ondanks zijn dure woorden wel een echte intellectueel? Zijn boek De intellectuele verleiding is een slordig boek met veel fouten, dat keihard gekraakt werd door historicus Rob Hartmans in De Groene Amsterdammer. ‘Bolkestein was natuurlijk geen academicus’, zegt Oudenampsen. ‘De VVD-voorman las vaak secundaire teksten over denkers als Jean-Jacques Rousseau en Karl Popper, niet hun primaire werken. Hij stond niet bekend als een diepgravend denker. Bolkestein zelf noemde zich dan ook geen intellectueel maar een pamflettist. Zijn kracht lag in zijn scherpe polemieken en opinieartikelen in kranten, die het politieke debat domineerden. Nu gaat het debat veel meer via tweets. Het doel van Bolkestein was niet alleen om een stevige visie neer te zetten en om als politicus te leveren, maar ook om ophef te creëren. Precies wat veel politici van vandaag de dag ook doen.’

‘Zijn idee van de ‘beschavingsstrijd’ legde de basis voor de radicalere opvattingen’

De invloed van Bolkestein op de politieke cultuur is ook zichtbaar in de opkomst van populistische bewegingen in Nederland. Hoewel Bolkestein zelf geen populist was deelde hij met Geert Wilders en andere populisten de kritiek op de sociaaldemocratie en de invloed van links op de samenleving. Bolkesteins visie op de ‘beschavingsstrijd’ zien we terug in de retoriek van Wilders.

In sommige opzichten kan Bolkestein worden gezien als een voorloper van de populistische beweging, maar dan vooral op het vlak van culturele en nationale identiteit. ‘Bolkestein wees de sociaaldemocraten en de zogenoemde 68’ers (studenten, feministen, milieuactivisten, de homobeweging, enzovoort) aan als de oorzaak van de maatschappelijke problemen en zijn idee van de ‘beschavingsstrijd’ legde de basis voor de radicalere opvattingen die later door Wilders en andere populisten werden overgenomen. Toch was Bolkestein geen populist, omdat hij zich nooit beriep op de ‘wil van het volk’ en zich keerde tegen een eenvormige elite, zoals Wilders dat deed. Zijn kritiek richtte zich vooral op de institutionele structuren van de sociaaldemocratie en de invloed van progressieve ideeën op de samenleving.’

 ‘Bolkestein heeft nooit verantwoording genomen voor zijn rol in het ontstaan van de PVV’

Bolkesteins invloed is ook merkbaar in de koers die de VVD na zijn vertrek naar Europa in 1998 volgde. De partij koos voor een meer liberaal profiel onder leiding van Dijkstal, maar de Fortuyn-revolte van 2002 leidde tot een herwaardering van de conservatieve flank binnen de partij. Dit gaf ruimte aan figuren zoals Geert Wilders, die Bolkesteins strijd tegen de islam verder radicaliseerde.

Tovenaarsleerling

Mark Rutte was aanvankelijk een voorstander van een progressief-liberale lijn en wilde fuseren met D66. Na de lijsttrekkersverkiezingen met Rita Verdonk in 2006 koos Rutte echter voor een conservatievere, eurosceptische koers die meer in de richting van Bolkestein lag. De huidige VVD-leider Dilan Yesilgöz voert in veel opzichten de koers van Rutte, met als belangrijk verschil dat ze met de PVV samenwerkt in een kabinet. ‘Yesilgöz focust zich veel meer op immateriële thema’s dan Rutte, maar dat komt ook omdat de culturele agenda van rechts nu dominant is geworden’, zegt Oudenampsen.

Wilders is gevormd door Bolkestein en qua ideeën is er veel continuïteit, maar Wilders is wel geradicaliseerd als politicus nadat hij de VVD verliet. Oudenampsen:’Bolkestein noemde Wilders de tovenaarsleerling. Hij refereerde naar een sprookje, waarbij een tovenaarsleerling de studeerkamer van de tovenaar wil schoonmaken als hij weg is. Maar omdat hij niet goed kan toveren loopt alles in het honderd en wordt het een puinzooi. Bolkestein heeft afstand van Wilders genomen, maar heeft tegelijkertijd nooit verantwoording genomen voor zijn rol in het ontstaan van de PVV. Bolkestein presenteerde zichzelf vooral als een pragmaticus. Zijn meer ideologische opvattingen verborg hij achter een pragmatische façade.’