Met De weg verschijnt voor het eerst een Nederlandse vertaling van Arturo Barea’s aangrijpende roman over de Rifoorlog. Een rauwe, autobiografische stem van onderop, die niet alleen Spanjes koloniale trauma in Marokko blootlegt, maar ook de opkomst van Franco ontrafelt.

In mei dit jaar verscheen De weg (La ruta) van de Spaanse schrijver Arturo Barea  voor het eerst in het Nederlands. Deze roman is het tweede deel van zijn trilogie De smeltkroes (La forja de un rebelde, 1941–1946), een indrukwekkende autobiografische vertelling over het leven van een gewone man in een verscheurd Spanje. De vertaling is van de hand van Maria Buursma. Emeritus hoogleraar Romaanse talen en culturen Hub Hermans (Rijksuniversiteit Groningen) schreef de nabeschouwing. ‘Barea beschrijft de geschiedenis van onderop, zonder opsmuk, zonder heroïek – en juist daardoor is het zo aangrijpend.’

Selfmade

Arturo Barea (1897–1957) was een selfmade man. Hij groeide op in armoede, zonder vader, in een Spaans arbeidersgezin. Alleen dankzij een bemiddelde oom kon hij naar een katholieke school. ‘Dat gaf hem enige vorming’, vertelt Hermans, ‘maar zijn maatschappelijke kansen bleven beperkt.’ Het lukte Barea niet om carrière te maken of door te breken in literaire kringen. Hij nam dienst in het leger, vooral om financiële redenen, en werd sergeant. ‘Maar hij had al jong het gevoel dat schrijven zijn roeping was. Alleen: voor iemand van zijn klasse leek dat niet weggelegd.’

‘Barea doorzag dat Spanje daar niets te zoeken had’

In het Madrid van het interbellum bloeide het culturele leven, met literaire bijeenkomsten in cafés – tertulias. Barea stond daar aan de rand van. Hij hoorde niet bij de elite van goed opgeleide schrijvers zoals de generatie van 1910 rond Ortega y Gasset, of zelfs niet van zijn eigen generatie. ‘Hij moest het helemaal zelf doen. En misschien is dat maar goed ook. Zijn stem is uniek.’

Spaanse leger in Noord-Marokko

In De weg beschrijft Barea zijn ervaringen tijdens de Rifoorlog in Noord-Marokko, in de jaren twintig van de twintigste eeuw. ‘Het is een uitzonderlijk realistische roman’, aldus Hermans. ‘Eigenlijk meer een autobiografie dan een roman. Hij fantaseert nauwelijks. Hij reconstrueert. En hij spaart niemand, ook zichzelf niet.’

De titel van Barea’s roman slaat op de weg die het Spaanse leger bouwt in Noord-Marokko en waar de schrijver als sergeant bij betrokken was. ‘Maar de weg kent geen duidelijk begin of eindpunt en wordt uiteindelijk ook nooit voltooid, een metafoor voor het heilloze koloniale avontuur.’

Na De weg volgde De slag (La llama, letterlijk de vlam), over zijn belevenissen tijdens de Spaanse Burgeroorlog (1936-1939). Barea stond aan de kant van de Republiek, maar hij was ook daar kritisch op de misstanden. ‘Hij rekende af met de gevestigde orde, maar ook met revolutionairen die zich misdroegen.’

De Republiek verloor deze oorlog tegen generaal Franco. Na zijn vlucht naar Engeland begon Barea zijn memoires op te schrijven. Die werden in het Engels gepubliceerd en waren meteen een succes, vertelt Hermans. In 1951 verscheen zijn boek in het Spaans in Mexico. In Spanje zelf werd het boek niet uitgegeven, maar wel onder de toonbank verkocht. ‘Barea werd in zijn vaderland een cultschrijver voor een kleine groep lezers.’

Strijd tegen Mohammed Abdelkrim El Khattabi

Een groot deel van De weg speelt zich af in Noord-Marokko, waar Spanje  in 1906 een protectoraat had gevestigd. De strijd tegen rebellenleider Mohammed Abdelkrim El Khattabi werd een wrede koloniale oorlog. Hermans: ‘Barea doorzag dat Spanje daar niets te zoeken had. Hij schreef scherp over de corruptie en het hoerenbezoek van de officieren, de ellende van de soldaten en het zinloze excessieve geweld tegen de lokale bevolking. Maar tegelijkertijd werkte hij zelf wel mee aan dat systeem.’

Was Barea een oriëntalist, iemand die op exotiserende wijze over ‘de ander’ schreef? Hermans twijfelt. ‘Hij was geen oriëntalist in de klassieke zin van het woord, zoals de Franse schilders Jean-Léon Gérôme  en Eugène Delacroix met hun fascinatie voor de harem, of de Franse schrijver Gustave Flaubert in zijn sensuele roman Salammbô over het oude Carthago. Maar Barea was wel beïnvloed door het ‘afrikanisme’, een Spaanse variant daarvan, waarbij het minder om de aantrekkingskracht het verre, sensuele  of exotische ging dan om het zich toe eigenen van een cultuur die de afrikanisten als de hunne zagen. Dat was die van Al Andalus in het Zuiden van Spanje, waar tijdens de Middeleeuwen een bloeiende multiculturele samenleving was ontstaan. Het wrange daarbij is dat de Spanjaarden in 1492 de grondleggers van die cultuur, namelijk de Joden en de moslims, uit Spanje hadden verdreven, en dat zij zich ook in de twintigste eeuw nog superieur achtten aan hun afstammelingen in Marokko. Dat is niet exotisch, maar gewoon kolonialistisch.’

‘Franco was een koelbloedige officier, die geen angst kende’

Barea’s verhaal is ook belangrijk om te begrijpen hoe de dictator Franco kon opkomen. ‘De Rif-oorlog was cruciaal’, legt Hermans uit. “Franco werd daar een held. Hij was een koelbloedige officier, die geen angst kende en zich niet liet corrumperen door drank of vrouwen. Na de grote Spaanse nederlaag bij Annual was het – volgens de Spaanse kranten –aan Franco te danken dat Melilla niet werd veroverd door de Riffijnse rebellen. En Franco’s overwinning bij Al Hoceima in 1925 maakte hem legendarisch.’

Na zijn succes in Marokko groeide Franco’s rol binnen het leger. Hij speelde een centrale rol bij het bloedig neerslaan van een mijnwerkersstaking in 1934. ‘Franco was geen drinkebroer zoals andere generaals. Hij was streng, vroom en effectief. Dat gaf hem een bijna mythologisch aura.’

De vergeten stem van het volk

Wat maakt De weg volgens Hermans zo bijzonder? ‘Het is een roman over gewone mensen, geschreven door iemand die zelf deel uitmaakte van die wereld. Je krijgt een zeldzaam perspectief te zien: dat van de onderklasse, van de gewone soldaat, van de man zonder netwerk. Dat maakt het boek onmisbaar.’

Hermans hoopt dat ook Barea’s eerste boek, De smederij (La forja), in het Nederlands zal verschijnen. ‘En er is ook een roman als Imán van Ramón Sender, literair misschien nóg sterker. Maar Barea’s stem is rauwer, eerlijker. Minder literair, maar daardoor juist indringend. Een schrijver die zijn weg moest vinden te midden van oorlog, onrecht en sociale barrières – en dat met zoveel integriteit opschreef.’

De Rif-oorlog (1921–1926)

De Rif-oorlog was een koloniale oorlog tussen Spanje (en later Frankrijk) en  vrijheidsstrijders in het Rifgebergte in Noord-Marokko, geleid door Mohammed Abdelkrim El Khattabi. Na het Algeciras-verdrag (1906) kreeg Spanje een protectoraat in Noord-Marokko toegewezen, maar moest dit zelf nog helemaal veroveren. Voor de Spaanse elite was dit een buitenkans, om de schande van 1898 goed te maken. Spanje verloor toen Cuba, Puerto Rico en de Filipijnen aan de Verenigde Staten.

‘De rebellenleider werd een icoon voor latere antikoloniale bewegingen’

Het koloniale avontuur leek in 1921 in een ramp te eindigen voor Spanje. Het Spaanse leger leed een verpletterende nederlaag bij Annual, waarbij zo’n 10.000 soldaten omkwamen. Melilla, de strategische havenstad, werd bedreigd, maar bleef behouden. De jonge generaal Francisco Franco speelde een sleutelrol in de Spaanse tegenaanval en groeide uit tot held van de oorlog.

Al Hoceima

In 1925 voerden Frankrijk en Spanje een gezamenlijke landing uit bij Al Hoceima. Het Rifverzet werd in 1926 gebroken. De Rifoorlog was voor Spanje een pijnlijk en gewelddadig koloniaal avontuur waarbij grote wreedheden tegen de lokale bevolking werden begaan, vergelijkbaar met de Nederlandse koloniale oorlog tegen Indonesië (1945-1949) en de Franse oorlog in Algerije (1954-1962). In Catalonië en het Baskenland, waar eigen cultuur en autonomie onder druk stonden, bestond veel sympathie voor het verzet van Abdelkrim. De rebellenleider werd een icoon voor latere antikoloniale bewegingen wereldwijd.