Wat is ons wereldbeeld? Letterlijk: hoe stellen wij ons de wereld voor? Onlangs bezocht ik de tentoonstelling ‘Mapping Modernity’ in het Design Museum in ‘s-Hertogenbosch, waar men poogt duidelijk te maken hoe landkaarten ons wereldbeeld bepalen.

Wat komt boven, wat onder? Ooit was dat nog vrij willekeurig. Op een gegeven moment zijn er afspraken gekomen: het noorden boven. Dat kleurt het wereldbeeld; zet maar eens de kaart op z’n kop. ‘Er gaat niets boven Groningen’: deze reclameslogan verliest dan meteen zijn dubbelzinnigheid. Want op zo’n ‘omgekeerde’ kaart gaat heel Nederland boven Groningen. Keer de wereldkaart eens om: dan krijg je pas echt een vervreemdend effect, met Europa onder Afrika.

Dat het noorden boven ligt is niet vanzelfsprekend. Het had ook het zuiden kunnen zijn. Vermoedelijk is die keuze geen toeval, maar gevolg van het feit dat Europa – dat in die eeuwen met het kolonialisme de wereld in kaart brengt en domineert – op zo’n kaart dan boven ligt.

Wat op de kaart boven of onder ligt: daar gaat namelijk ook een psychologisch effect van uit. In mondiale context versterkt het gevoelens van superioriteit. Hoe meer boven – hoe noordelijker – hoe beschaafder. Bij ons is dat ook voor Europa zélf het beeld. Denk aan die beruchte uitspraak van Jeroen Dijsselbloem: in Zuid-Europa gaat ons goede geld alleen maar op aan wijn en vrouwen. Dat Schotland en Scandinavië meer probleemdrinkers kennen zien we gemakshalve even over het hoofd.

Wie boven ligt en wie onder ligt: het vormt een veelzeggende uitdrukking. Wie boven ligt, heeft gewonnen. Potentaten bouwden hun kastelen graag op heuvel- of bergtoppen  – niet al te hoge, want anders raakt je paard te snel uitgeput. Dit deden ze niet alleen om militaire redenen – je ziet de vijand van verre aankomen en het schiet wat makkelijker op vervelende onderdanen – maar ook om een maatschappelijke hiërarchie zichtbaar te maken. Trouwens, onderdanen: het woord alleen al.

Antarctica laat men meestal weg, want dat oogt dan pas echt monstrueus

Religieuze heiligdommen idem dito: denk aan de Tempelberg/Haram-al-Sharif in Jeruzalem: eerst met de joodse Tempel van Salomo, dan met de Rotskoepel ter ere van Mohammed. Pelgrims moeten sowieso vaak naar boven klauteren om hun bestemming te bereiken. De hemel bevindt zich ook altijd dáár, de onderwereld is de hel.

Het grootste probleem ontstaat als je op een kaart de hele wereld wilt afbeelden: een bol geprojecteerd op een plat vlak. Dat kan nooit goed, het levert altijd een vertekend resultaat op. Er bestaan verschillende gekunstelde manieren, elk met psychologische implicaties. Bij ons is de zogeheten mercatorprojectie gangbaar. Pluspunt: de vorm van landen blijft behouden.

Minpunt: hun oppervlakte klopt niet. Naarmate ze verder weg liggen van de evenaar lijken ze groter. Het maakt Europa veel te fors, Afrika veel te klein. Groenland wedijvert dan met Afrika; in werkelijkheid meet het slechts 1/15 ervan, en is het zelfs kleiner dan Saoedi-Arabië. Antarctica laat men meestal weg, want dat oogt dan pas echt monstrueus.

Andere projecties geven de oppervlakte-verhoudingen veel beter weer, maar zorgen voor steeds forsere vertekeningen naarmate je dichter bij de polen komt. Of de aardbol wordt in segmenten opengeknipt, met bij toenemende afstand tot de evenaar steeds meer tussenruimte tussen de punten, wat dan een letterlijk verknipt wereldbeeld oplevert.

Een letterlijk verknipt wereldbeeld: dat moeten, op grond van de op de tentoonstelling getoonde Chinese wereldkaart, ook de onderdanen van Xi Jinping krijgen, want die kaart wijkt van alle standaarden af. Wat normale projecties ter keuze laten, is wat je op een rechthoekige kaart in het midden zet. Op Europese kaarten zijn dat Europa en Afrika, met Amerika links en Azië rechts. De wereld draait om ons!

Dat vinden ze ook in de VS.  Bij de Amerikanen ligt derhalve hun land in het hart, met Europa rechts en China links. De scheidslijn op de kaart loopt hier niet door de Stille Oceaan, maar dwars door Azië.

China heeft een eigen oplossing gekozen: het Rijk van het Midden ligt zelf zelfs in álle opzichten in het midden. Europa en Afrika komen links, Australië en Antarctica eronder. Tot zover heel herkenbaar.

Maar dan. De begrenzing wordt niet gevormd door de Noord- en Zuidpool; men projecteert de kaart over beide polen heen. Aan de uiterste bovenrand ligt, geplet, Noord-Amerika. Losgekoppeld van een even verwrongen Zuid-Amerika, dat juist onder Antarctica is gesitueerd. Zou één Chinees zodoende helder voor ogen staan dat beide continenten aan elkaar vastzitten? Of wil Xi dat gewoon niet?