Precies een jaar geleden viel Rusland Oekraïne binnen. De gevolgen zijn verwoestend: honderdduizenden doden, steden en dorpen in puin en miljoenen mensen op de vlucht. Nederland vangt bijna negentigduizend Oekraïense vluchtelingen op. Die gastvrijheid is opvallend. Wordt de ene vluchteling warmer onthaald dan de andere?

De vluchtelingenstroom uit Oekraïne maakt bij veel Nederlanders gevoelens van altruïsme los. Ze haalden het afgelopen jaar vrouwen en kinderen op bij de Pools-Oekraïense grens, stelden kamers in woonhuizen ter beschikking, stampten schooltjes uit de grond. De Europese Unie gaf deze vluchtelingen een speciale status, waarmee ze zonder asielaanvraag in Europa kunnen werken en verblijven.

Dat staat in schril contrast met de beelden die we afgelopen zomer zagen uit Ter Apel. Voor vluchtelingen die niet uit Oekraïne komen, zijn opvangplekken schaars. Ze mogen tijdens de lange asielprocedure niet werken of naar school. Journalist Robert van der Noordaa, historicus Hans van Koningsbrugge en schrijver Laura Starink volgen de situatie in Oekraïne op de voet. Zij laten hun licht schijnen over de situatie op dit moment, een jaar nadat de inval begon.

Waarom was de ontvangst van Oekraïners zo warm? Omdat ze wit en westers zijn net als veel Nederlanders?

‘Zou kunnen, ze lijken erg op autochtone Nederlanders en vallen niet op in het straatbeeld’, zegt onderzoeksjournalist Robert van der Noordaa. Hij is met een Oekraïense getrouwd en woonde tien jaar in zowel Oekraïne als Rusland. ‘Het valt me op dat je ook in de rechtse politiek relatief weinig lelijks hoort over de komst van Oekraïense vluchtelingen in Nederland. Ik had eigenlijk verwacht dat er veel meer moeilijkheden en vreemdelingenhaat zouden zijn, maar die zijn uitgebleven.’

‘Het kan door de bubbel komen, waar ik in zit’, zegt Van der Noordaa, die naast zijn journalistieke loopbaan samenwerkt met de Oekraïense overheid. ‘Het is voor Nederlandse bedrijven geen onbekend land, dat kan ook meespelen. Oekraïne is de graanschuur van Europa. Nederlanders behoren tot de allergrootste investeerders in het land. In 2007 waren er meer dan tweehonderd Nederlandse bedrijven in Oekraïne gevestigd. Het land is ook niet zo ver weg, maar een paar uur vliegen. Sommige Zuid-Europese landen liggen verder weg.’

‘De verwelkoming van de vluchtelingen uit Oekraïne is helemaal niet uniek’, zegt Hans van Koningsbrugge, hoogleraar Geschiedenis en politiek van Rusland aan de Rijksuniversiteit Groningen. ‘De geschiedenis laat zien dat vluchtelingen uit Europa in Nederland op een open wijze verwelkomd worden. Tijdens de Eerste Wereldoorlog vluchtten er een miljoen Belgen naar Nederland. In 1919 en 1920 vingen we kinderen uit Hongarije en Oostenrijk op. In 1956 verwelkomden we de Hongaren, in 1960 de Tsjechen.’

Is Oekraïne een westers land?

‘Ja, aangezien Oekraïners de westerse waarden van democratie en vrijheid willen verdedigen en graag bij ons, bij het Westen, willen horen’, zegt Van Koningsbrugge.

‘Het is een Europees land. Qua geografische ligging is het een centraal Europees land, net als bijvoorbeeld de Baltische staten, Tsjechië en Bulgarije’, zegt Laura Starink, journalist en auteur van onder meer Slag om Oekraïne (Atlas Contact, 2016). ‘Op cultureel en religieus gebied zijn er veel overeenkomsten tussen Polen en Oekraïners.’

‘De geschiedenis laat zien dat vluchtelingen uit Europa op een open wijze verwelkomd worden’

‘Oekraïne lag net als de andere Oostbloklanden achter het IJzeren Gordijn’, vervolgt Starink. ‘De meeste van die landen zijn na de val van de muur bij de Europese Unie gekomen. Oekraïne wil dat ook graag. Ik denk dat er geen alternatief is. Al is het nog een lange weg voordat de Oekraïners aan alle voorwaarden voldoen om lid te worden van de Europese Unie.’

Oekraïne heeft toch vooral ook nauwe banden met Rusland, op historisch, cultureel en religieus gebied?

‘Jazeker’, reageert Starink. ‘Veel Russen vinden dat hun land Europees is en ook Poetin heeft dat in het verleden benoemd. Officieel ligt Rusland ook in Europa. Door deze oorlog is Poetin zich steeds sterker gaan afzetten tegen het Westen en wil hij met Europa niks meer te maken hebben. Het antwoord of Rusland zich met Europa identificeert of niet, is afhankelijk van wie aan de macht in Moskou is.’

Historisch zijn er nauwe banden tussen Rusland en Oekraïne, vervolgt Starink. ‘Oekraïne was eeuwenlang onderdeel van het Russische imperium. Het is pas dertig jaar onafhankelijk, sinds 1991, toen de Sovjet-Unie uit elkaar viel. Wel was het land aan het begin van de twintigste eeuw, na de Russische Revolutie, ook al drie jaar lang een zelfstandig land. Maar het werd al gauw weer door de bolsjewieken overgenomen en ingelijfd. Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie erkende de Russische president Boris Jeltsin de onafhankelijkheid van Oekraïne. Het is sindsdien een soevereine natie met vastgestelde grenzen. Het land is staatkundig gezien vrij om te doen wat het wil, maar dat is nu dus in gevaar.’

Is het terecht dat Europese leiders Oekraïense vluchtelingen een andere status geven dan andere vluchtelingen?

‘Ja, en ik begrijp wel dat dat cru overkomt’, stelt Starink. ‘Maar hier speelt ook een Europees veiligheidsbelang. De EU en met name ook de NAVO en de Verenigde Staten zien het oprukken van het Russische leger als een bedreiging. Omdat de Europese Unie een eigen belang heeft en Oekraïne met extreem veel wapens en financiën steunt, is ze ook bereid om vluchtelingen extra gastvrij op te nemen. Dat is een contrast met vluchtelingen uit andere landen, waar conflicten heersen die verder van Europa’s bed zijn.’

Nederland en Rusland stonden ook al tegenover elkaar toen – waarschijnlijk met betrokkenheid van Poetin – vlucht MH17 uit de lucht werd geschoten. Zorgt ook dat voor extra Nederlandse solidariteit met Oekraïeners?

‘Dat speelt in Nederland zeker een rol’, zegt Starink. ‘De rechter heeft geoordeeld over het neerhalen van de MH17 en wijst naar Rusland. Nederland is dus ook slachtoffer van Rusland, zoals de Oekraïners dat nu op een veel grotere schaal zijn. Dan is identificatie van Nederlanders met het lot van Oekraïne begrijpelijk. De manier waarop Rusland is omgegaan met die vliegramp, het ontkennen van de waarheid, geen enkele bewijsvoering accepteren en steeds maar de schuld bij de Oekraïners leggen, heeft in Nederland veel kwaad bloed gezet. Daardoor was er op voorhand een pro-Oekraïense stemming in het land.’

De oudere generatie Nederlanders heeft nog echte angst voor de Russen gekend, vanwege de Koude Oorlog. Denkt u dat dat ook meespeelt met het warme welkom naar Oekraïense vluchtelingen?

‘Ja, dat telt zeker mee’,  zegt Van der Noordaa. ‘Veel mensen die rond de oorlogsjaren en in de decennia daarna zijn geboren, kennen de geschiedenis goed. In 1939 sloten de Sovjet-Unie en nazi-Duitsland een niet-aanvalsverdrag, het Molotov-Ribbentroppact. Gelukkig zijn ze van koers veranderd en zijn ze later ook Nazi-Duitsland gaan bestrijden.’

‘Na de Tweede Wereldoorlog begon de Koude Oorlog en de daarbij horende angst voor Russische atoomwapens. Jongeren in de jaren tachtig zijn opgegroeid met de Koude-Oorlog dreiging vanuit Rusland. Maar hun kinderen, de jongere generatie van nu, hebben die geschiedenis niet meer op het netvlies.’

‘De laatste dertig jaar hadden we die angst voor Rusland niet meer’, zegt Starink. ‘Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie was er de hoop dat we nu allemaal aan één kant zouden staan. De vijandschap leek verdwenen. Maar Poetin heeft zich van een hele nare kant laten zien met oorlogszuchtige retoriek en agressieve aanvallen inval in een buurland.’

‘Als je in ogenschouw neemt dat Rusland kernwapens heeft, met een leider die daar vaak aan refereert, is de huidige angst voor Rusland begrijpelijk’, vervolgt ze. ‘De NAVO neemt die dreiging dan ook zeer serieus en wil in ieder geval het eigen grondgebied verdedigen tegen Russische aanvallen. Dat heeft een impact op mensen, zeker van de oudere generatie die een oorlog hebben meegemaakt.’

‘Oorlog in Europa en nucleaire dreiging brengen weer een nieuwe en onzekere situatie met zich mee’, stelt Starink. ‘De oorlog in Syrië, waar Rusland ook een kwalijke rol speelt door dictator Assad te steunen, is een meer lokale oorlog die minder gevolgen heeft voor Europa. Daarom zijn mensen ten aanzien van Oekraïne makkelijker bereid om vluchtelingen op te nemen en bereid om in de buidel te tasten. Ze willen dat Oekraïne overeind blijft, zodat de Russen gestopt worden. Dat maakt het ook logisch op een bepaalde manier, dat mensen hier gastvrijer lijken voor Oekraïners dan voor bijvoorbeeld Syriërs. Wat natuurlijk niet deugt, maar wel fact of life is.’

Historische banden met Rusland

Nederland heeft een lange geschiedenis van betrekkingen met Rusland. ‘Anna Paulowna, een dorp in de kop van Noord-Holland, is vernoemd naar de gelijknamige Russisch-Nederlandse koningin’, vertelt Van der Noordaa, Zij was de dochter van tsaar Paul I en de vrouw van Koning Willem II, die regeerde van 1840 tot 1849.

Een ander belangrijk moment in de geschiedenis was volgens Van der Noordaa het verblijf in Holland van tsaar Peter de Grote, in de zeventiende eeuw. ‘Daar leerde hij de kunst van de scheepsbouw. Op die manier zijn er ook allerlei Nederlandse woorden die met scheepsbouw te maken hebben in de Russische taal terecht gekomen. Door de sterke banden met Sint Petersburg en Rusland werd in 2004 zelfs een dependance van het beroemde Russische kunstmuseum Hermitage in Amsterdam geopend’.

Ook op het vlak van literatuur was Nederland in de twintigste eeuw gericht op Rusland. Literatuurliefhebbers hebben in hun boekenkast vaak werken staan uit de Russische bibliotheek, zoals mooi gebonden uitgaven van schrijvers als Dostojevski, Gogol en Tolstoj. 

Kun je zeggen dat Rusland een westerse cultuur heeft? ‘Er was een culturele uitwisseling’, zegt Van Koningsbrugge, ‘maar dat zegt niets over de werkelijke overeenkomsten tussen het Westen en Rusland. Rusland heeft een andere politieke traditie dan Europa. Het heeft nooit een langdurige echte democratie gehad van moderne snit.’

‘Buitenstaanders die Rusland niet goed kennen, vergissen zich snel in het land. Ze zien uiterlijke overeenkomsten tussen mensen en gebouwen, maar dat betekent niet dat Nederland en Rusland een in alle opzichten vergelijkbare cultuur hebben. De waarden van de Franse revolutie, vrijheid, gelijkheid en broederschap, die in West-Europa verspreid zijn geraakt, zijn nooit echt doorgedrongen tot Rusland.’