De ‘bezetting’ van het Mediapark in Hilversum door Extinction Rebellion (XR) op zaterdag 31 mei riep bij links en rechts veel emotie op. Doet dit protest de activisten uiteindelijk niet meer kwaad dan goed?

De actie werd door de initiatiefnemers zelf omschreven als een vreedzame demonstratie, maar het door hen gebezigde woord ‘bezetting’ lag zwaar op de maag van veel journalisten en commentatoren. Criticasters associeerden dit met geweld, vijandigheid en zelfs met antidemocratische of fascistische tendensen. XR werd door sommige critici zelfs op één lijn gesteld met wappies, gele hesjes en boze boeren. Ook dat leidde weer tot emotionele reacties. Mensen die kritiek hadden op de methodes van XR zouden klimaatontkenners en genocideontkenners zijn.

Jaap Tielbeke is klimaatjournalist bij de Groene Amsterdammer en iemand die in principe niet afkerig staat tegenover klimaatactivisme. Hij verbaast zich dan ook over de felle kritiek van journalisten op XR. ‘Sommigen spraken zelfs van fascisme. Dat gaat mij veel te ver.’

Niettemin heeft hij ook kritiek op de XR-actie van 31 mei. ‘Kijk, je mag van mij best demonstreren tegen de journalistiek, want persvrijheid betekent niet dat de media boven kritiek verheven zijn. Tegelijkertijd vind ik het problematisch dat XR de pers gelijkstelt aan vervuilende bedrijven en de NOS beschuldigt van propaganda. Dat is kwalijke retoriek. In De Groene sprak ik over ‘ongefundeerde verdachtmakingen’.  Evenmin kun je eisen dat de NOS een klimaatjournaal moet beginnen. Want over de redactionele inhoud gaat de NOS zelf.’

‘Persvrijheid betekent niet dat de media boven kritiek verheven zijn’

Tielbeke begrijpt de frustratie – klimaatnieuws krijgt volgens hem te weinig structurele aandacht – maar vreest dat XR zich met rabiate retoriek in de voet schiet. ‘Door de media te framen als vijand voed je het algemene wantrouwen jegens journalistiek. Dat is een strategie die we eerder zagen bij populistische bewegingen en complotdenkers.’

Wetenschappelijk

Wel is er een belangrijk verschil tussen XR en de coronasceptici of complotdenkers: de inhoud. ‘XR baseert zich in de regel op wetenschappelijke consensus en probeert het klimaatvraagstuk te agenderen’, aldus de journalist. ‘De boerenprotesten en de acties van antivaxxers daarentegen leunen daarentegen vaak op desinformatie en onderbuikgevoelens.’

‘XR is niet vrij van alarmisme’, erkent Tielbeke, ‘maar in de kern blijft hun boodschap feitelijk onderbouwd.’ Hen gelijkstellen met ‘wappies’ is daarom ook onterecht, vindt hij, zelfs als er soms tactische overeenkomsten zijn.

Behalve voor het klimaat demonstreerden de XR-activisten ook voor Palestina. De NOS zou te pro-Israëlisch zijn in de berichtgeving. ‘Op zich is het begrijpelijk dat activisten deze verschillende kwesties met elkaar verbinden’, legt Tielbeke uit. ‘In linkse, activistische kringen leeft het idee dat alle vormen van onderdrukking met elkaar samenhangen en dat bondgenootschappen nodig zijn om machtige systemen te kunnen bevechten.’ Wel wijst Tielbeke op het risico dat hierdoor de scherpe klimaatkritiek verwatert. ‘Als alles met alles te maken heeft, wordt uiteindelijk niets meer goed besproken. Je verliest hierdoor je scherpte.’

‘In linkse, activistische kringen leeft het idee dat alle vormen van onderdrukking met elkaar samenhangen’

Bang voor polarisatie is Tielbeke echter niet. ‘Actiegroepen willen juist polarisatie. Ze willen schuren, irriteren, forceren. Het is een klassieke activistische strategie: maak zoveel mogelijk herrie, trek alle aandacht naar je toe, en dwing een reactie af.’

XR heeft een brede, gedecentraliseerde structuur, vertelt Tielbeke. Activisten willen niet afgerekend worden op uitspraken van een andere afdeling. Als een woordvoerder van een XR-afdeling 7 oktober (de aanval op Hamas op Israël van oktober 2023, red.) ‘een daad van verzet’ noemt mag je activisten van een andere XR-afdeling daar niet op afrekenen, is het idee. Dat heeft iets ingewikkelds, zegt Tielbeke. ‘Criticasters zullen zeggen dat XR van twee walletjes probeert te eten: radicale uitspraken doen, waarvoor de beweging vervolgens geen verantwoording voor hoeft af te leggen. XR worstelt hier ook intern mee, weet ik.’

Op één hoop gegooid

Burgerjournaliste Elianne van Turennout deed voor Joop verslag van de demonstratie van 31 mei op het Mediapark. Ook zij sympathiseert met XR. Ze merkt op dat er in de reguliere berichtgeving over XR veel framing zit.  ‘Klimaatactivisten worden soms gemakzuchtig op één hoop gegooid met extremisten, terwijl de realiteit veel genuanceerder is.’

Tegelijkertijd ziet zij ook dat XR geen duidelijk antwoord heeft op de vraag hoe het door hen gewenste ‘klimaatjournaal’ eruit zou moeten zien. Ze sprak tijdens de actie met activisten die weliswaar het nieuws kritisch volgen, maar geen concrete voorstellen hebben voor hoe klimaatjournalistiek verbeterd kan worden.

Van Turennout heeft hier wel ideeën over. De NOS besteedt nu zo’n 70 procent van de zendtijd aan binnenlands nieuws en slechts 30 procent aan het buitenland, zegt ze. ‘Dat betekent keuzes maken. Niet elk koraalrif dat sterft, komt in het journaal, net zomin als elke overstroming of droogte. Maar die keuzes kunnen wel tegen het licht gehouden worden. Daarin is kritiek legitiem en zelfs wenselijk. Journalistiek draait ook om context. Maar die wordt nauwelijks gegeven.’

De inhoudelijke kritiek van XR op de NOS is volgens haar terecht. ‘Kwaliteitsjournalistiek over klimaat is vaak versnipperd, onderbedeeld en afhankelijk van incidentele aandacht.’ Tegelijkertijd erkent ze ook de tactische risico’s van sommige acties, zoals die bij het Mediapark. ‘Je valt de media aan, terwijl juist diezelfde media het publieke beeld bepalen. Je maakt het moeilijker voor journalisten om sympathie voor de goede zaak te voelen, of je serieus te nemen. Dat kan ertoe leiden dat de boodschap verloren gaat, hoe terecht die inhoudelijk ook is. Tegelijkertijd zijn XR-activisten meerdere keren met de pers in gesprek geweest, maar er kwam geen verbetering. Dus ik snap nogmaals de actie bij het Mediapark wel.’

Arjen Lubach

In plaats van alleen te ageren tegen de bestaande media, zouden klimaatactivisten volgens Van Turennout moeten nadenken over hoe ze een constructief alternatief kunnen bieden. ‘Waarom niet een soort ‘klimaatdeepdive’ maken, net zoals Arjen Lubach dat doet met actuele thema’s? Of met een vaste rubriek komen, waarin klimaatontwikkelingen helder en toegankelijk worden uitgelegd?’

Op Lubach heeft ze trouwens wel felle kritiek, vanwege het kritische item van dit satirische programma over Extinction Rebellion. Arjen Lubach gebruikte daarvoor beelden van PowNews, terwijl de rechtse omroep de linkse XR-activisten natuurlijk heeft geframed als wereldvreemde extremisten.

Haar uiteindelijke oordeel over XR is mild. ‘Deze activisten zijn geen extremisten maar mensen die zich zorgen maken over de wereld. We zijn in deze tijd activisme een beetje verleerd. Demonstreren wordt al snel gezien als radicaal, zeker als het niet netjes binnen de lijntjes blijft. Maar het verleden leert dat juist de schurende acties verandering teweegbrachten. Denk aan de Dolle Mina’s, die voor vrouwenrechten streden. Of denk aan de grote antikernwapendemonstraties van de jaren tachtig. Die protesten waren niet altijd even fatsoenlijk of geliefd, maar ze trokken wél aandacht en leidden soms tot tastbare politieke resultaten.’

‘Deze activisten zijn geen extremisten maar mensen die zich zorgen maken over de wereld’

Wat dan wel de juiste methode is, weet de burgerjournaliste niet. ‘Fatsoen werkt niet altijd, maar confrontatie evenmin. Misschien moeten we opnieuw nadenken over wat effectieve actie is in deze tijd. We leven niet meer in de jaren zestig en zeventig, maar ook niet in een tijd waarin alleen likes en hashtags het verschil maken. Hoe trek je aandacht zonder je geloofwaardigheid te verliezen? Hoe blijf je scherp zonder cynisch te worden?’

Dat zijn de vragen waar zowel activisten als journalisten mee worstelen, besluit ze. ‘Misschien ligt de sleutel in meer reflectie aan beide kanten. Journalisten mogen zichzelf kritischer bevragen op hun keuzes en blinde vlekken. Activisten mogen nadenken over hun toon, hun tactiek en hun allianties. Wat hen verbindt, is misschien wel het besef dat de huidige wereld niet houdbaar is. De kunst is om dat besef te vertalen in beweging – niet in verwijt.’