Veel mensen krijgen vooral onbetrouwbaar nieuws, zegt historicus René van Stipriaan. In de nieuwste media is nauwelijks aandacht voor hoor en wederhoor, feiten checken en kritisch doorvragen.

Morgen, 3 mei, is het de Internationale Dag van de Persvrijheid. Deze dag werd in 1993 ingesteld door de Verenigde Naties om te onderstrepen dat democratie niet kan bestaan zonder een vrije en onafhankelijke pers. ‘Speaking truth to power’ is een bekende oproep aan journalisten om kritisch te blijven richting machthebbers. Maar gebeurt dat nog genoeg in Nederland, waar radicaal-rechtse partijen inmiddels bijna een jaar regeren?

Vorige week kwamen journalisten bijeen in Nieuwspoort voor het debat ‘Vrije pers onder vuur’, georganiseerd door de zogenoemde ‘coalitie van het vrije woord’. Daar klonk de zorg dat ook hier, net als in de VS, de persvrijheid steeds verder onder druk komt te staan.

René van Stipriaan, literair-historicus en een van de sprekers tijdens het debat, reageert.

Het debat verliep, gezien de alarmerende aard van de titel, vrij tam. Zit hier wel echt een coalitie van het vrije woord tegenover de bedreigers ervan?

‘Dat komt omdat het in de Nederlandse situatie nog niet code rood is. Maar code groen is wel voorbij.’

Wat bedoelt u?

‘De veranderingen in het medialandschap zijn op een sluipende wijze gegaan. Dat heeft vooral te maken met de digitalisering, maar denk ook aan de ontlezing, die heeft geleid tot marginalisering van traditionele media zoals kranten, weekbladen, tv en radio. Al die media hebben aan belang ingeboet; het bereik is kleiner. Een groot deel van de bevolking wordt via dat type media eigenlijk niet meer bereikt. Dat deel van de bevolking heeft wel toegang tot sociale media en maakt daar ook gebruik van.’

‘Miljoenen zijn aangewezen op een veelal zwaar verontreinigde nieuwsstroom’

Met andere woorden: politici hebben traditionele media niet meer nodig om hun achterban te bereiken.

‘Zo kun je het ook wel verwoorden. Een heel groot deel van de informatiestroom heeft zich verlegd. En daarmee zijn ook de traditionele waarden die met persvrijheid te maken hebben, enigszins verschoven. Hoor en wederhoor, de filtering van informatie, proberen de feiten boven water te krijgen, maar ook het kunnen doorvragen, dit alles speelt bij de allernieuwste media eigenlijk geen rol meer. Al die functies die bij de traditionele media hoorden, waarbij de journalistiek als een soort voorpost voor het electoraat diende, zitten domweg in de verdrukking. En waar je ook kijkt in het Westen of elders in de wereld, het is overal hetzelfde beeld.’

Is dit gevaarlijk?

‘Misschien raakt het jou en mij niet; wij behoren tot de groep die traditionele media een vaste plaats in het dagelijkse leven hebben gegeven. Maar dat geldt niet voor miljoenen mensen in Nederland. En in de Verenigde Staten is dat nog veel sterker, maar je ziet het ook in landen als Frankrijk en Engeland. Die zijn aangewezen op een veelal zwaar verontreinigde nieuwsstroom.’

Ook onze publieke omroep wordt bedreigd. Caroline van der Plas stelde Kamervragen over de onafhankelijkheid van de NPO toen ze iets negatiefs over boeren zag op tv. Sowieso lijkt er nu een kliek aan de macht die het zogenoemde ‘linkse bastion Hilversum’ wil kapot saneren.

‘De bezuinigingen, maar ook de btw op cultuur, zijn wat mij betreft een directe aanval op de persvrijheid en op de kwaliteit van de pers. Waar populisten aan de macht komen, proberen ze traditionele en objectiverende media aan te pakken. Het is overal in de wereld hetzelfde liedje.’

Er wordt overigens wel beweerd dat er een efficiëntieslag te maken is bij de NPO.

‘Het kan inderdaad veel efficiënter en dan kun je nog steeds hoge kwaliteit leveren voor minder geld. Maar ik heb niet de indruk dat het de regering daar om te doen is.’

‘Iedereen mag van alles vinden, tot nu toe’

Ik moet aan Matthijs van Nieuwkerk of Jeroen Pauw denken; zij verdienden op een gegeven moment drie of vier keer de Balkenende-norm. Daar kun je zo dertig journalisten extra mee betalen.

‘Ja, dat zijn afwegingen die in de binnenkamers van Hilversum worden gemaakt.’

Weinig transparant dus.

‘Nee, maar dat we weten dat Matthijs van Nieuwkerk zoveel verdiende, geeft aan dat er nog wel enige transparantie is. Het liep sterk uit de hand met zulke zonnekoningen in omroepland.’

Tijdens het Nieuwspoortdebat vorige week vond ik de tweede stelling nogal opvallend: journalisten zouden meer moeten doen dan alleen feiten brengen, ze zouden ook de democratie moeten beschermen. Dat klinkt ambitieus, want lukt het ons überhaupt al om feiten goed te brengen? U was bijvoorbeeld de enige in de zaal die het ‘minder Marokkanen’-uitspraak van Wilders noemde, terwijl journalisten daar destijds nauwelijks op hebben gereageerd.

‘Met name op het niveau van de talkshows is te merken dat steeds meer buitengewoon rechtse figuren tafelgenoot zijn die onversneden rechtse taal uitslaan. Ook meneertjes die het voluit voor Trump opnemen. Dat zie je gebeuren, maar je kunt dan nog denken: dat is een afspiegeling van de verrechtsing van Nederland. Wilders is uiteindelijk veroordeeld voor groepsbelediging, maar ik vond die uitspraak niet alleen beledigend, maar ook zeer bedreigend voor iedereen van Marokkaanse afkomst in Nederland. Wilders en zijn hele club hadden daarop stevig bevraagd moeten worden. Maar daar is het tijdens de hele rechtszaak niet over gegaan. Voor mijn gevoel gaat er in de hele manier waarop debatten worden gevoerd iets compleet mis.’

Wat gaat er precies mis?

‘Het gaat niet meer over de inhoud van allerlei zaken, maar al heel snel over beeldvorming. Hoe straalt de consternatie af op Wilders? Gaat het hem stemmen kosten of opleveren? En daar dan eindeloos over doorouwehoeren.’

Omdat de bezorgde burger dat ook vindt. Maar is ‘minder Marokkanen’ nog wel een mening te noemen? Is daarmee niet een racistische grens gepasseerd en extreemrechts gelegitimeerd?

‘Precies, dus laten we als journalisten eerst even de feiten hierover naar voren brengen en ruimte bieden aan het inhoudelijke, hoogstaande debat. En als dat goed gebeurt, dan doen journalisten voldoende om de democratie intact te houden. Zij moeten zich niet de eigenaar wanen van de democratie, want dan trek je een te grote broek aan.’

‘Allerlei begrippen worden continu omgemunt’

In uw nieuwe boek Afscheid van het oude Nederland pleit u ook voor het terugveroveren van de taal, omdat nu veel woorden, zoals ‘politiek correct’ of ‘links’, inmiddels als scheldwoord gelden.

‘Een van de meest recente voorbeelden van het ombuigen van de taal is dat extreemrechts zich op dit ogenblik ‘conservatief’ noemt. Dat is een oud, maar in de context van extreemrechts totaal misleidend begrip. Maar zo gaat het tegenwoordig. Allerlei begrippen worden continu omgemunt.’

Uit onderzoek van De Groene Amsterdammer bleek ook dat de media een belangrijke rol hebben gespeeld bij de machtsovername van radicaal rechts, omdat de zendtijd voor de PVV resulteerde in meer zetels. Hoe moeten journalisten met dit gegeven omgaan?

‘De aandacht voor Wilders en zijn partij leidt tot een totale debilisering van het debat. Wanneer Wilders niet fatsoenlijk geïnterviewd en aan de tand gevoeld kan worden over inhoudelijke kwesties, dan verdient hij ook niet zoveel journalistieke aandacht.’

Is meer diversiteit in de media niet belangrijk? De mensen in de media komen namelijk niet altijd uit de groepen die worden aangevallen. Amsterdam Nieuw-West wordt bijvoorbeeld al meer dan twintig jaar gezien als ‘020-Gaza’. Zeker met wat er nu in Gaza gebeurt, kan dit een bedreiging zijn voor de bewoners van Amsterdam Nieuw-West.

‘Ja, dit is een voorbeeld van hoe dat gaat, door enigszins op cabareteske wijze proberen labels te plakken. Je noemt diversiteit, het heeft misschien ook gewoon met pluriformiteit te maken. Iedereen mag van alles vinden, tot nu toe. Dan is dit een manier om op een lollige toon je standpunt neer te zetten.’

Is dat echt zo? Mag iedereen in Nederland alles zeggen? Als je alles wat over moslims wordt gezegd vervangt door Joden (niet dat je dat daadwerkelijk ook moet doen), dan word je als antisemiet geëxcommuniceerd. Maar over moslims lijkt alles wel geoorloofd.

‘Nederland is ook niet meer vrij van antisemitisme. Ik woon heel dicht bij het Centraal Station in Amsterdam. Ik heb daar de afgelopen anderhalf jaar demonstraties gezien waarin volop werd opgeroepen om voor Gaza op te komen, terwijl er met geen woord werd gesproken over alle gijzelaars die gevangen werden en worden gehouden. Dat zou het standpunt van die demonstranten veel sterker maken, denk ik. Nu hebben we een totaal uit de klauwen gelopen conflict, met geen oplossing in zicht.’

‘Nederland is ook niet meer vrij van antisemitisme’

Is dat wel de intentie als Israël onvoorwaardelijk wordt gesteund door het Westen?

‘Nee, die westerse kritiekloosheid werkt compleet averechts. Zo heeft Netanyahu de handen vrij om verschrikkelijke dingen te blijven doen.’

Irritatie over sommige pro-Palestina-demonstranten heb ik overigens ook. Bij de bezetting van de UvA in Roeterseiland moesten alle media weg. Toen ben ik ook maar weggegaan.

‘Ja, het loopt uit de hand, waardoor ook het debat sterft en dan kom je heel heftig tegenover elkaar te staan. We moeten stoppen met dit type polarisatie. Het leidt tot niks en is koren op de molen van extremisten.’

Zeker, maar hier zie je dat de vrijheid van meningsuiting en het recht om te demonstreren in gevaar komen, omdat politici zoals Dilan Yesilgöz demonstranten beschuldigen van antisemitisme. Ook de stemming rondom de nationale herdenking is veranderd. U bent ook somber in uw boek

‘In mijn boek houd ik in één greep de naoorlogse ontwikkeling van Nederland onder de loep. Een land dat zich in de eerste veertig jaar na de oorlog op allerlei manieren ontplooide en moderniseerde, maar de laatste veertig jaar onmiskenbaar begint te desintegreren op een aantal punten. We hebben een heel erg beperkt politiek bewustzijn. Het gaat nu over koopkrachtplaatjes en over migratie, en nog een paar dingen die zich kretologisch laten uitleggen, maar het gaat nog maar zelden over het moderniseren van onze heel complexe samenleving.’

Waardoor bijvoorbeeld uw dochter ook geen woning meer kan vinden in Amsterdam, las ik.

‘Precies. En dat is omdat we nu al zeventig, tachtig jaar geen enkele politieke consequentie verbinden aan demografische ontwikkelingen. We kijken de hele tijd maar weg van immigratie. We doen net alsof het niet bestaat, of dat het vanzelf weer voorbijgaat. En dus zijn we ons er nauwelijks van bewust dat we nu te maken hebben met een influx van 1 à 1,5 miljoen arbeidsmigranten. Die moeten toch echt elke nacht ergens slapen. Maar onze politici doen alsof zij niet bestaan, of wijzen zondebokken aan, zoals asielzoekers. Op deze manier politiek bedrijven, dat is van een achterlijkheid die ik veertig jaar geleden niet had durven voorspellen.’

U noemt arbeidsmigratie, maar is het niet gewoon het woonbeleid van de VVD waardoor we nu met deze megacrisis zitten? Dus dat sociale huurwoningen worden verkocht en vrijwel niks meer werd bijgebouwd.

‘De VVD heeft werkelijk alles gedaan om de prijzen van huizen in Nederland op te drijven. Dat betekent immers dat hun achterban van huizenbezitters ieder jaar weer blij is met de verdere toename van hun vermogen, want dat is de consequentie daarvan.’

‘We moeten als Europa een eigen internet opzetten’

Ten slotte, hebben we als pers nog kans van slagen om het land de goede kant op te trekken?

‘Het medialandschap als zodanig krijgt het heel moeilijk door de voortgaande digitalisering.’

Wat stelt u voor?

‘Het internet moet de beschaving in worden getrokken. En daarvoor is het nodig dat van iedereen de identiteit op het web helder is. Het schermen met anonieme accounts, waardoor trollenlegers zijn ontstaan, moet onmogelijk worden gemaakt.’

Hoe wilt u dit regelen?

‘Dit ligt inderdaad grotendeels buiten de macht van journalisten, maar het moet wel blijvend geagendeerd worden. We moeten als Europa een eigen internet opzetten, want we hebben nu te maken met een technisch buitengewoon onvolkomen en lekkend systeem uit Amerika. Dat is alleen al vanwege veiligheidsredenen niet meer gewenst.’

Wat is daarvoor nodig?

‘We zullen eraan moeten wennen dat we gaan betalen voor digitale diensten; in ruil daarvoor krijgen we onze privacy dan weer terug. Het hoeft niet duur te worden, maar zodra je betaalt, kun je ook afdwingen dat je privacy ingebouwd wordt. Dit zal enorm helpen.’