De regering-Trump neemt maatregelen tegen universiteiten, onder het mom om ‘woke’ te bestrijden. Maar is het beleid van president Donald Trump daadwerkelijk een aanval op woke, of dient dit slechts als excuus om een bredere ideologische zuivering door te voeren?

Filosoof Floris van den Berg, werkzaam aan de Universiteit Utrecht, erkent de problemen van woke, waar hij in 2022 een kritisch boek over schreef. Aan de Kanttekening vertelde hij toen dat hij wokisme beschouwde als een gevaar voor de academische vrijheid, en voor de vrijheid van meningsuiting in het algemeen. ‘Het probleem van woke is dat je het er voor 100 procent mee eens moet zijn, anders deug je niet. Neem de discussie over transgenderisme. Ik ben helemaal voor transgenderrechten, maar de insteek is nu: ‘Ben je het niet voor 100 procent eens met onze agenda en vind je genderneutrale beroepsnamen of genderneutrale toiletten maar overdreven, dan ben je een transfoob.’ Je moet je helemaal laten gelijkschakelen door het woke-discours, anders ben je fout, dus transfoob, islamofoob, racist, fascist, enzovoort.’

Het woke-kamp

Maar nu staat Van den Berg, een beetje tot zijn eigen verbazing, aan de kant van woke. ‘De polarisatie in onze samenleving propt mensen in hokjes. Ik werd in de extreemrechtse hoek geduwd, omdat ik kritiek had op woke. Maar je kunt natuurlijk woke kritisch benaderen én tegelijkertijd de autoritaire maatregelen van Trump verwerpen. Nu lijk ik opeens in het woke-kamp te zitten, simpelweg omdat ik de academische vrijheid wil verdedigen. Maar Trumps beleid tegen woke is geen liberaal beleid, maar reactionair en zijn maatregelen buitenproportioneel. Het is alsof je bij voetschimmel besluit een been te amputeren.’ Woke krijgt geen koekje van eigen deeg. ‘Links heeft de tegenpartij een stok gegeven om mee te slaan, maar nu worden ze volledig afgeranseld.’

 ‘Als de staat geschiedschrijving gaat dicteren is dat een keiharde aanval op de academische vrijheid’

Wetenschapsjournalist Sjoerd de Jong van NRC volgt de ontwikkelingen in de Verenigde Staten op de voet. Is Trumps beleid een aanval op woke, of op de academische vrijheid? Je kunt die twee nu lastig van elkaar onderscheiden, antwoordt De Jong. ‘Het is een aanval op wat Trump en de zijnen zien als linkse of marxistische ideologie, die volgens hen dominant is geworden aan de Amerikaanse universiteiten. Alles wat te maken heeft met genderstudies, feminisme en ‘critical theory’ valt daaronder, maar ook postkoloniale studies en moderne geschiedschrijving die ruimte geeft aan het perspectief van zwarte Amerikanen of inheemse groepen. Dat is in zijn ogen kwalijk revisionisme dat Amerikaanse waarden omlaag haalt en vaderlandsliefde aantast. Kijk ook naar de eisen die hij stelt aan de musea van het Smithsonian Institute, ook die moeten worden opgeschoond van ideologie die Amerika ‘in een negatief daglicht stelt’. Hoe je het ook wendt of keert, als de staat geschiedschrijving gaat dicteren is dat een keiharde aanval op de academische vrijheid. We kennen dat uit, ik noem maar een actueel voorbeeld, het Rusland van Vladimir Poetin.’

De Jong vindt de angst van niet-linkse mensen voor woke dan ook nogal overtrokken: ‘Je kunt betogen dat de aandacht voor onderwerpen als slavernij en genocide op Amerikaanse universiteiten is doorgeslagen. Het is niet moeilijk daar een argument voor te maken, zoals de Canadese wetenschapper Michael Ignatieff een half jaar terug heeft gedaan. Maar een bedreiging van de academische vrijheid is dat nog lang niet. Daarvoor hebben docenten en zeker studenten aan die universiteiten ook te weinig in te brengen. Zeker de topuniversiteiten daar worden geleid door bestuurders die zich vooral op de bedrijfsvoering hebben gestort. Ook particuliere donateurs zijn vaak machtig. Dat hebben we kunnen zien bij Harvard, waar donateurs dreigden miljoenen dollars terug te trekken als de universiteit niet afrekende met de Gaza-protesten. En dan is er nog de druk van het Congres en de chantage van de president. Nu zijn bestuurders ontslagen, docenten vertrokken en wordt het curriculum doorgelicht. Vergeleken daarbij zijn de meeste voorbeelden van ‘cancel culture’ kinderspel. Universiteiten hadden soms steviger in hun schoenen kunnen staan tegen ‘cancelen’, maar als bedreiging van de academische vrijheid valt het in het niet vergeleken bij wat er nu gebeurt. Dat is een kwestie van staatsmacht. Diversiteitsbeleid bij werving van staf en studenten is een verhaal apart, daarover woedt al veel langer een debat. Ook veel liberals zijn er kritisch over, omdat het te weinig effect heeft. Of averechtse effecten, zoals klachten over ‘anti-wit racisme’ die nu door Trump worden opgepookt.’

Timothy Snyder en  Jason Stanley

Van den Berg beaamt dit: ‘De repressie die nu plaatsvindt is heftiger inderdaad. Universiteiten als Columbia University buigen al onder de druk vanuit het Witte Huis. Het vertrek van historicus Timothy Snyder en politicoloog Jason Stanley, naar Canada illustreert hoe ernstig de situatie is. Beide Yale-professoren hebben boeken geschreven over totalitarisme en fascisme. Ze vrezen dat ze nu zelf slachtoffer zullen worden van repressie.’ Van den Berg trekt een historische parallel: ‘Dit doet denken aan het Derde Rijk, waar wetenschappers en intellectuelen als Albert Einstein, Hannah Arendt, Berthold Brecht en Thomas Mann moesten vluchten.’

De Jong: ‘Sommige Amerikaanse wetenschappers voelen zich onveilig en overwegen te vertrekken. Snyders woordvoerder zei dat het om familieredenen gaat, maar zijn vrouw Marci Shore gaf daarna in een interview met Zeit toe dat het vanwege politieke redenen was: Trump en het politieke klimaat. Het aanbod in Toronto stond al langer, nu gaan ze erop in. Tegelijkertijd zien we landen die Amerikaanse wetenschappers aantrekken met een dubbele agenda: enerzijds willen ze academische vrijheid beschermen, anderzijds hopen ze vooral toptalent binnen te halen. Ik ben benieuwd of het  fonds dat minister Bruins wil oprichten voor buitenlandse wetenschappers straks, bijvoorbeeld, een hoogleraar genderstudies onderdak biedt of dat het toch vooral bedoeld blijkt voor ingenieurs en biomedici.’

‘Alles moet snel en simpel, vinden Orbán, Trump en Wilders’

Van den Berg vindt het een goede zaak als Europa het nieuwe ‘Land of the Free’ wordt, maar vraagt zich tegelijkertijd af of Nederland veel Amerikaanse wetenschappers zal weten te strikken. ‘Het probleem is dat Nederland onder deze regering anti-intellectueel is geworden.’ Ook in ons land staat de academische vrijheid onder druk, mede door bezuinigingen en ideologische invloeden. De PVV wil linkse docenten ontslaan, NSC richt zich tegen internationale studenten en BBB wantrouwt klimaatwetenschap. ‘Dit is de agenda van de Hongaarse premier Viktor Orbán’, waarschuwt Van den Berg. Zijn agenda wordt nu ook over Amerika uitgerold, maar bedreigt Nederland eveneens. ‘Het anti-intellectualisme van Trump en de zijnen beperkt zich niet slechts tot genderstudies, maar richt zich ook tegen juristen en klimaatwetenschappers. Alles moet snel en simpel, vinden Orbán, Trump en Wilders. Wij hoogopgeleiden zitten simpele oplossingen in de weg.’

Overeenkomsten met PVV

Ook De Jong ziet overeenkomsten met anti-intellectualisme van de PVV. ‘Wilders, en zijn partijgenoot, huidig Kamervoorzitter Bosma, maken al jaren geen geheim van hun diepe afkeer van de universiteiten als broedplaatsen van links, net als Trump. Het komt uit hetzelfde, extreemrechtse wereldbeeld. Dat speelt natuurlijk mee in de bezuinigingen die het hoger onderwijs opgelegd krijgt, een paar jaar nadat het vorige kabinet er juist zwaar in ging investeren. Of universiteiten hier zich ook zo makkelijk schikken als het gaat om hun beleid of curriculum, lijkt me de vraag, daarvoor is de opzet van het hoger onderwijs en de rol van de overheid hier toch te anders. De wensen van Wilders botsen ook teveel met de van zijn coalitiepartners. Maar als de Trump-revolutie doorgaat en meer ideologische successen boekt, zul je zien dat ook hier de druk van rechts op de universiteiten toeneemt.’

Floris van den Berg vindt dat je het Amerikaanse beleid gerust fascisme mag noemen. ‘Bij fascisme denken we aan uniformen en laarzen, maar dat beeld is te beperkt. Het censureren van boeken en de pers is fascisme, net als het arresteren en deporteren van mensen zonder aanklacht.’