De moord op George Floyd op 25 mei 2020 leidde wereldwijd tot protesten en discussies, ook in Nederland. Maar volgens betrokkenen als Dave Ensberg, Angélique Duijndam, Marvin Hokstam, Wendy Cathy en Steven Vreden is de strijd tegen racisme, vijf jaar later, nog altijd niet voorbij.

De beelden van de moord op George Floyd heeft Dave Ensberg, onderwijsbestuurder van Stichting Zonova opvang & onderwijs in Amsterdam Zuidoost, nooit willen zien. ‘Ik kan er niet naar kijken. Mijn gedachten gaan nog steeds uit naar zijn nabestaanden.’ De dood van Floyd staat voor hem symbool voor veel meer dan één misdrijf. ‘Het racisme dat eraan ten grondslag ligt, is structureel. En het is niet beperkt tot de Verenigde Staten.’

Zelf reisde hij enige jaren geleden naar Amerika, op uitnodiging van een prestigieus programma. Hij verheugde zich op de reis, maar uiteindelijk durfde hij niet om alleen van Boston naar Washington D.C. te rijden. ‘Ik voelde me onveilig. Mensen – ook ambtenaren – waarschuwden me nadrukkelijk. Huur geen auto, zeiden ze. Boek een vliegtuig. Ook al ben je Nederlander, in een mooie huurauto ben je daar als zwarte man gewoon een potentieel doelwit.’

Dat diepe ongemak, die spanning, bleef hem bij. ‘Ik heb daar gevoeld wat racisme met je doet. Het was heftig.’

Onderhuids racisme

In Nederland, zegt hij, is het anders. ‘Minder zichtbaar. Maar ook hier is racisme onderhuids aanwezig. Mijn ouders hebben het aan den lijve ondervonden. Mijn vader is erdoor getraumatiseerd. Hij kreeg geen gelijke kansen op de arbeidsmarkt, puur vanwege zijn huidskleur.’

‘Vroeger werd je weggezet als zeurpiet als je racisme aankaartte’

Ensberg spreekt over microagressies, over lagere schooladviezen voor kinderen van kleur, over racistische opmerkingen en framing. ‘In 2012 noemde toenmalig GeenStijl-columnist Annabel Nanninga (tegenwoordig politicus bij JA21, red.) mij ‘excuusn****’. Journalist Joost Niemöller beweerde dat zwarte mensen een lager IQ zouden hebben en eerder geneigd zouden zijn tot verkrachting. Ik diende een aanklacht in bij een antidiscriminatiebureau, maar hij werd niet veroordeeld.’

Toch ziet hij ook vooruitgang. ‘Vroeger werd je weggezet als zeurpiet als je racisme aankaartte. Nu kunnen we er serieuzer over praten. Mede dankzij Black Lives Matter is er ruimte gekomen voor bewustwording. Herdenken, het slavernijverleden, rapporten over discriminatie van kinderen – dat wordt nu serieuzer genomen. Er is iets losgekomen.’

Concert van de Rolling Stones

Maar hij waarschuwt ook: waakzaamheid blijft nodig. ‘Na de moord op Kerwin Duinmeijer in 1983 dachten we ook: nu gaat het veranderen. Maar dat gebeurde niet.’ Zelf voelde hij zich recent nog onveilig bij een concert van de Rolling Stones. ‘Ik ging met mijn broer naar de Arena. We waren de enige mensen van kleur op onze plek. Een groep dronken mannen uit de Achterhoek begon ‘Zwarte Piet!’ te roepen. Het was een grimmige sfeer. Als ik daar iets van had gezegd, was het waarschijnlijk geëscaleerd.’

De politiek baart hem zorgen. ‘De PVV is de grootste partij. Martin Bosma zou als Kamervoorzitter vorig jaar de Tweede Kamer moeten vertegenwoordigen bij de Keti Koti-herdenking in Amsterdam. Hij deed jarenlang denigrerende uitspraken over het slavernijverleden en het koloniale verleden. Ook vindt hij de aandacht voor Keti Koti complete onzin en moet niets hebben van BLM. Dat is niet alleen pijnlijk, het is beledigend voor mijn ouders. Zo iemand hoort geen ceremoniële herdenkingen te doen waar hij niet in gelooft. Gelukkig besloot Bosma ter elfde ure om niet te gaan, maar dat had hij zich al veel eerder moeten bedenken.’

‘Een groep dronken mannen uit de Achterhoek begon ‘Zwarte Piet!’ te roepen’

Toch is Ensberg geen pessimist. ‘Er is bewustwording gekomen. Ik hoop dat George Floyds dood niet voor niets is geweest. Dat we kunnen voorkomen dat het nog eens gebeurt.’ Vanuit zijn onderwijsorganisatie werkt hij aan dekolonisatie van het onderwijs. ‘We moeten niet af van de Verlichting, maar die aanvullen. Niet alleen Karel de Grote en Floris V, maar ook de verhalen uit Afrika, Azië en het Caribisch gebied.’

Hulp aan Suriname, Ghana, Zuid-Afrika en de Caribische eilanden

Wat betreft herstelbetalingen is hij genuanceerd. ‘Het belangrijkste is waarheidsvinding. Daarna heling. En dan: herstel. Maar niet in de vorm van individuele uitkeringen. Liever structurele hulp aan landen als Suriname, Ghana, Zuid-Afrika en de Caribische eilanden in het Koninkrijk, gericht op het wegnemen van de nadelige doorwerking van het trans-Atlantische slavernijverleden in de vorm van hedendaags anti-zwart racisme. We kunnen een voorbeeld nemen aan Duitsland. Dat land heeft herstelbetalingen gedaan aan Namibië vanwege de genocide in 1904 daar. Zo kan het ook.’

Zijn zesjarige dochter merkt het nu al, vertelt hij. ‘Ze merkt dat Nederland niet voor iedereen een gaaf land is. Er is veel werk te doen. En ik hoop dat we daar eerlijk en samen over durven blijven praten.’

Voor Angélique Duijndam, actief als preventiemedewerker bij Discriminatie.nl en trekker van een kennishub over het slavernijverleden in Zeeland, was de moord op George Floyd in 2020 een omslagpunt.

‘Je zat thuis door corona, en dan zie je hoe iemands adem wordt afgesneden. In mijn hoofd zag ik mijn neefjes, mijn broertjes. Dat raakte me diep. We kunnen niet meer stilstaan als zoiets gebeurt.’

De impact van Black Lives Matter reikte volgens haar verder dan veel mensen hadden verwacht. ‘Voor mij begon het bij Floyd, ja. Maar het heeft ook opgeleverd dat witte mensen niet langer in de ontkenningsfase zitten. Ze zien nu dat racisme ook in hun eigen achtertuin voorkomt.’

In Zeeland zette ze zich met anderen in voor een lokale BLM-demonstratie. ‘In Middelburg vroegen we toestemming. De gemeente was terughoudend, ze wilden uitsmijters en dat we boetes zouden betalen als er rellen kwamen. Maar dit was geen festival, het was een demonstratie.’ Wat begon met een verwachting van vijftig mensen, groeide uit tot een indrukwekkend protest met zo’n achthonderd deelnemers binnen het terrein, en honderden buiten de poort. Ook keken meer dan vijfhonderd bezoekers mee op de livestream. ‘Het was verbijsterend. En het liet zien: ook hier leeft het. Zeeland kan niet meer zeggen dat het hier niet speelt.’

‘Vlissingen was ooit de hoofdstad van de slavenhandel’

Duijndam noemt verschillende initiatieven die sindsdien in gang zijn gezet. Zo hebben Middelburg, Vlissingen en de provincie Zeeland inmiddels excuses aangeboden voor hun rol in het slavernijverleden. ‘Vlissingen liet onderzoek doen. De conclusie was hard: Vlissingen was ooit de hoofdstad van de slavenhandel. Dat viel niet meer te ontkennen.’

Zelf plaatste ze – illegaal – een monument in Vlissingen. ‘Een porretje. Je moet je rol erkennen. Je moet erover praten. Er kwam discussie, maar uiteindelijk besloot de gemeente: we doen het niet. Er is al een monument in Middelburg.’ Dat de Vlissingse gemeenteraad geen behoefte heeft aan een slavernijmonument komt omdat het een hele rechtse raad is, aldus Duijndam. Ook GroenLinks is rechts. De fractie was tegen het opvangen van asielkinderen. ‘Daarom noem ik hen ‘groenrechts’.’

In haar huidige werk als preventiemedewerker richt ze zich op bewustwording. ‘We registreren niet alleen meldingen van discriminatie, we proberen het ook te voorkomen. We geven les op scholen, trainingen aan bedrijven, en adviseren gemeenten. Ook over gelijke behandeling bij uitkeringen. Daar loopt Zeeland nu in voor. Je moet racisme niet alleen signaleren, je moet het durven aanpakken – ook in je eigen provincie.’

Volgens journalist Marvin Hokstam is de strijd tegen racisme en structurele ongelijkheid in een gevaarlijke impasse beland. ‘We hebben ons in de luren laten leggen. We waren te snel tevreden.’

De massale demonstraties na de moord op George Floyd in 2020 waren krachtig, maar volgens Hokstam is het momentum onvoldoende benut. ‘BLM bracht wat op gang, ja. Er zijn excuses aangeboden voor het slavernijverleden, dat is belangrijk. Maar de kern is niet aangepakt. Het gaat nooit alleen om politiemoorden. Het gaat om het ontmantelen van het eurocentrische systeem waarin witte mensen structureel worden bevoordeeld en anderen worden gemarginaliseerd.’

Dat het probleem nog springlevend is, blijkt uit recente incidenten. In Michigan schoot een witte agent de Congolese man Samuel Sterling van dichtbij door het achterhoofd, terwijl hij op hem zat – de zaak eindigde in een mistrial omdat de jury niet tot een oordeel kwam over ‘zelfverdediging’. In Cincinnati werd 600.000 dollar ingezameld via crowdfundingsactie om een witte vrouw juridisch bij te staan, nadat ze een zwart jongetje op een speelplaats uitmaakte voor ‘nggr’. En in Ohio bood GoFundMe excuses aan na ophef over een inzamelingsactie voor een zwarte man die verdacht wordt van het doden van een agent – zijn zoon was eerder slachtoffer van politiegeweld.

‘Zwarte Piet is niet verboden. In sommige dorpjes mag het nog gewoon’

‘Extreemrechts heeft spijkers op laag water gevonden om e BLM-oprichters te criminaliseren en vele linkse mensen slikten het als zoete koek. Voormalig presidentskandidaat Kamala Harris werd beklad dat ze disproportioneel zwarte mannen opsloot, terwijl bewezen os dat dit niet waar was. Filantroop en miljardair George Soros werd voor van alles uitgemaakt omdat hij BLM ondersteunde. En woke is nu een scheldwoord geworden. In Nederland is de PVV de grootste partij. In de Verenigde Staten is Donald Trump opnieuw president.’ Volgens Hokstam is dit geen toeval. ‘We zijn onze focus kwijtgeraakt.’

Voor Hokstam staat het vast: het moet verder gaan dan protest alleen. ‘Demonstreren is geen doel, het is een begin. We hadden duurzame instituten moeten oprichten, bijvoorbeeld een nationaal zwart onderwijsinstituut. Ik doe dat nu op eigen houtje, maar dit had een structurele erfenis van BLM moeten zijn.’

Ook symboliek is volgens hem belangrijk. ‘Zwarte Piet is niet verboden. In sommige dorpjes mag het nog gewoon. Dat zijn plekken waar racisme nog steeds sociaal geaccepteerd is. Herstelbetalingen? Die zijn er niet geweest. Vijf jaar na BLM is er nog ontzettend veel te doen. Want we hebben, eerlijk is eerlijk, als land gefaald om uit BLM te halen wat we eruit konden halen.’

Vijf jaar na de dood van George Floyd blikt roc-docent maatschappijleer Wendy Cathy terug op de BLM-beweging met gemengde gevoelens. De moord op Floyd noemt ze ‘een gruwel om te zien’.

Ze was geschokt door het geweld en de manier waarop het gebeurde. ‘In Amerika ging het er heftig aan toe. Ik had niet verwacht dat het zó ver zou komen.’

De wereldwijde protesten die volgden, brachten veel los, maar Cathy keek er met toenemende twijfel naar. ‘Mensen lieten zich meeslepen. Het ging al snel niet meer over politiegeweld en racisme, maar over de hele woke-agenda. Transrechten bijvoorbeeld – ik ben daar niet tegen, maar de manier waarop nogal wat activisten het brengen riekt naar communisme.’ Ze zag het als een olievlek die overal uitwaaierde, waarbij de kern, de zwarte gemeenschap zelf, op de achtergrond raakte.

Ze gelooft niet in massale demonstraties als oplossing. ‘Je moet je eigen plan trekken. Voor jezelf opstaan. Respect afdwingen als individu, niet schreeuwend door de straten met een banier.’ Ook recente Pro-Palestina-demonstraties ziet ze in die lijn: ‘Israël stopt heus niet met bombarderen omdat hier mensen met vlaggen aan het zwaaien zijn.’

‘Kinderen huilend bij Zwarte Piet-demonstraties, volwassenen die op de vuist gaan – dat is geen vooruitgang’

Cathy waardeert wel de toegenomen aandacht voor het slavernijverleden. ‘Dat is goed’, zegt ze, ‘maar het moet op een andere manier. In het onderwijs bijvoorbeeld. Laat mensen anders naar de geschiedenis kijken.’ Zelf heeft ze bewust gekozen om geen witte haarproducten meer te gebruiken – een stil, persoonlijk protest.

Volgens haar is het racisme niet afgenomen sinds 2020. ‘Door al die aandacht en polarisatie is het juist erger geworden. Als je steeds de nadruk op jezelf legt, werkt dat averechts.’

4 en 5 mei

Ze ziet liever dialoog dan confrontatie. ‘Tijdens 4 en 5 mei hoor je mensen te herdenken. Dan moet je niet demonstreren. Ik herdenk mijn voorouders in stilte. Keti Koti mag wel meer aandacht krijgen, maar op een respectvolle manier.’ Ze pleit voor burgerschapsonderwijs, waarin ook ruimte is voor Keti Koti. ‘Met elkaar in gesprek gaan werkt beter dan vechten of schreeuwen.’

De activistische aanpak van activisten als Omroep Zwart-oprichter Akwasi is niet de hare. ‘Het kan ook anders. Kinderen huilend bij Zwarte Piet-demonstraties, volwassenen die op de vuist gaan – dat is geen vooruitgang. We moeten verder komen met respect en gesprek.’

Voor Steven Vreden, psycholoog en medeoprichter van het afrofuturistische First Noble Institute, was de moord op George Floyd een diep persoonlijke ervaring. Hij herinnert zich niet zozeer de beelden, maar vooral de audio: ‘I can’t breathe.’

Die woorden raakten hem. That could have been me, dacht Vreden. Ook al woont hij in Nederland en niet in de Verenigde Staten, voelde hij: dit had hem eveneens kunnen overkomen. ‘Floyd was niet de eerste, en helaas ook niet de laatste. Hoe kan dit nog steeds gebeuren in deze tijd?’

De massale protesten die volgden op de moord ziet hij niet als een spontane uitbarsting, maar als een collectieve ontlading. Een eeuwenlang opgestapeld trauma werd eindelijk zichtbaar. Als zwarte psycholoog herkende hij dat het om meer ging dan een incident. ‘De ‘emmer’ was al die tijd langzaam volgelopen. Mensen leefden met het gevoel dat hun ervaringen met institutioneel racisme niet benoemd mochten worden — uit angst te worden weggezet als iemand die voortdurend in de slachtofferrol kruipt en klaagt. Terwijl de kernbehoefte eigenlijk was: gezien mogen worden, mogen bestaan.’

De kracht van het Black Lives Matter-protest lag voor Vreden niet alleen in de woede, maar ook in de liefde. Liefde voor de gemeenschap, voor de toekomst. Het ging niet alleen om verzet, maar ook om het scheppen van iets nieuws. In zijn beleving maakte juist die combinatie het verschil — in Nederland én in de Verenigde Staten.

‘Het ging niet alleen om zwarte pijn, maar ook om wit ongemak’

De coronapandemie speelde volgens hem ook een rol. ‘Mensen zaten thuis, zaten stil. Daardoor kwam de video van Floyd extra hard binnen. En sociale media versterkten dat moment. Wat duidelijk werd: dit was geen lokaal incident, maar onderdeel van een wereldwijde, structurele realiteit van racisme. Het ging niet alleen om zwarte pijn, maar ook om wit ongemak hierover — en die twee raakten elkaar. Voor het eerst was er echt ruimte voor dialoog. Niet als wit tegen zwart, maar als gezamenlijke zoektocht naar rechtvaardigheid.’

Vreden ziet hierin een toepassing van de sociale identiteitstheorie: in momenten van morele verontwaardiging kunnen mensen zich gemakkelijker inleven in anderen, zelfs in groepen waarmee ze zich eerder niet of nauwelijks konden identificeren. Zo werden verschillende groepen dichter bij elkaar gebracht. Met ald gevolg een groeiend collectief bewustzijn over machtsverhoudingen, de reikwijdte van institutioneel racisme en dat we naar een betere en rechtvaardigere toekomt moeten werken.

‘Wat BLM heeft losgemaakt, kan niet meer worden teruggedraaid. In de Verenigde Staten leidde het tot gesprekken over politiegeweld en werden Black Studies weer op de kaart gezet. In Nederland werd het onterechte beeld bijgesteld dat racisme hier wel meeviel. Het ging niet langer om abstract beleid, maar om de concrete ervaringen van mensen. De discussie over Zwarte Piet kantelde versneld — dankzij BLM, ook al waren de argumenten al langer aanwezig. Instituties konden de stem van de gemeenschap niet langer negeren.’

Vreden noemt daarnaast een belangrijk gevolg binnen de zwarte gemeenschap zelf: jongeren gingen zichzelf anders zien. ‘Niet alleen als slachtoffers van uitsluiting, maar ook als bouwers van een eigen verhaal. Het gaat om trots, eigenaarschap en verbeelding.’ Het First Noble Institute van zwarte kunstenaars en makers biedt ruimte voor de eigen geschiedenis én voor toekomstdenken — ook via afrofuturisme, vertelt Vreden. ‘Het draait niet alleen om trauma, maar ook om kracht. En niet alleen om lijden, maar ook om visie.’

Echte machtsverschuiving bleef uit

Toch ziet Vreden ook wat níet is gelukt. Er was sprake van een backlash. Veel bleef steken in symboliek. De echte machtsverschuiving bleef uit. ‘We mochten even spreken, maar we werden niet echt gehoord.’ Inmiddels is de ruimte voor gesprek nog kleiner geworden, observeert hij. ‘De weerstand is toegenomen. Woke is tegenwoordig een scheldwoord. Mensen die eerst bondgenoot waren zwijgen nu.’ Als psycholoog snapt hij de weerstand van sommige witte mensen tegen BLM wel. ‘In de samenleving heerst angst voor statusverlies voor jezelf en je eigen groep, waardoor je extra heftig op emancipatiebewegingen reageert. Het is een herkenbaar psychologisch patroon bij sociale veranderingen.’

‘Mensen die eerst bondgenoot waren zwijgen nu’

Ondanks zijn lovende woorden voor BLM is Vreden ook kritisch. ‘Veel mensen herkenden zich niet meer in hoe BLM zich ontwikkelde na de protesten. De focus verschoof naar instituties en media, terwijl mensen op straat of in het dagelijks leven daar weinig directe steun aan hadden.’ Maar toch blijft Vreden hoopvol. ‘Juist nu, in tijden van tegenwind, groeit de samenwerking. Tussen zwarte mensen onderling, maar ook met bondgenoten. Kunstenaars, schrijvers, zorgverleners, ondernemers — ze bouwen door, ook zonder publieke hype.’

De focus is nu niet langer alleen op het veranderen van bestaande systemen, maar ook op het bouwen van nieuwe. Niet als escape, maar om iets van jezelf te maken. Niet als uitzondering, maar als vertrekpunt voor de toekomst. ‘We zijn moe van het strijden, maar we zijn er nog steeds. En we bouwen door.’