Door de Holocaust is kritiek op Israël taboe in Duitsland. Daar lijkt nu voorzichtig verandering in te komen.

NRC schreef begin deze maand een kritisch verhaal over de zogenoemde Springerkranten in Duitsland, waaronder de tabloid Bild en het conservatieve dagblad Zeit. Journalisten die voor deze kranten werken zijn contractueel verplicht om op een positieve wijze over Israël te berichten. Het concern heeft in 1967 vijf beginselen geformuleerd, en een daarvan is de ‘verzoening tussen Joden en Duitsers en de ondersteuning van de rechten die van levensbelang zijn voor de staat Israël’.

In 2021, toen het Israëlische leger en Hamas slaags raakten, hing voor het Axel Springer-gebouw in Berlijn de Israëlische vlag uit. CEO Mathias Döpfner zei destijds dat medewerkers die de pro-Israëlische positie niet onderschreven maar moesten vertrekken. Sinds 7 oktober is de Israëlische vlag opnieuw gehesen voor het hoofdkantoor in Berlijn.

Hoewel het beleid van de Springer-kranten laakbaar is, helemaal met het oog op de persvrijheid, moeten we dit wel in de juiste context zien, zegt de Turks-Duitse journalist Erkan Pehlivan. ‘Duitsland is verantwoordelijk voor de Holocaust, de moord op zes miljoen Joden. Dit zorgt niet alleen voor een enorm schuldgevoel, maar ook dat Duitsland een andere verantwoordelijkheid heeft dan bijvoorbeeld Nederland. De Joden én Israël beschermen, dat behoort tot de Duitse staatsdoctrine. Dat vergeten veel mensen.’

Vergangenheitsbewältigung
Historicus en emeritusprofessor Frits Boterman, verbonden aan het Duitsland Instituut van de Universiteit van Amsterdam, vertelt over het Duitse begrip Vergangenheitsbewältigung. Dat kun je vertalen met ‘omgaan met het verleden’.

‘Duitsland heeft een andere verantwoordelijkheid dan bijvoorbeeld Nederland’

‘Duitsland is sinds 1945 bezig met een grote worsteling om in het reine te komen met het naziverleden. Jarenlang was de consensus dat wat Adolf Hitler heeft gedaan uniek was, de Holocaust is qua omvang en qua uitvoering onvergelijkbaar met andere genocides.’ Deze opvatting staat sinds kort weer onder druk, aldus Boterman.

Een groep linkse historici is van mening dat je de Holocaust niet als een uniek verschijnsel moet zien, maar in perspectief van het westerse kolonialisme. Zo was de genocide op de Herero en Nama in de Duitse kolonie Zuidwest-Afrika, het huidige Namibië, jarenlang een blinde vlek in de Duitse geschiedschrijving. Ook zijn deze historici heel kritisch over de onvoorwaardelijke steun aan Israël, dat volgens hen een apartheidsstaat is die zich schuldig maakt aan etnische zuivering. ‘Het maatschappelijke debat hierover wordt de Historikerstreit 2.0. genoemd. In de jaren tachtig werd er een enigszins vergelijkbaar discussie over de Holocaust gevoerd.’ Als we hem vragen naar zijn mening hierover vertelt Boterman dat hij het niet met deze kritische historici eens is. ‘De Holocaust is volgens mij echt uniek, vanwege de enorme schaal en de industriële wijze waarop deze genocide werd uitgevoerd.’

Twee maten
De huidige oorlog in Gaza heeft volgens Boterman de verhoudingen opnieuw op scherp gezet. ‘Duitsland staat vierkant achter Israël. Op 7 oktober werd (de dag van de aanval van Hamas, red.) dat nog begrepen, nu is dit standpunt steeds lastiger om te verdedigen. De Duitse regering wordt verweten met twee maten te maten. Ze komt op voor het internationaal recht, maar blijkbaar hoeft Israël zich hier niet aan te houden. Het harde optreden van Israël in Gaza zet de Duitse Vergangenheitsbewaltigüng onder druk.’ Het feit dat kranten als Bild en Zeit Israëlkritiek contractueel verbieden noemt hij problematisch. ‘Het pro-Israëlische standpunt wordt van bovenaf opgelegd. Dat roept steeds meer weerstand op, niet alleen onder Duitse moslims.’

Erkan Pehlivan wijst erop dat linkse Duitse kranten wel kritisch zijn over Israël. Ook vertelt hij dat het discours van de Duitse regering nu langzaam aan het verschuiven is. ‘In de eerste weken na de 7 oktober stond de regering pal achter Israël en het recht van Israël om zichzelf te verdedigen, maar nu wijst de regering – voorzichtig – op het respecteren van de mensenrechten en het internationaal recht.’ Boterman beaamt dit. ‘Pro-Palestijnse demonstraties waren eerst verboden, maar worden nu wel toegestaan.’

‘Veel Duitsers zijn ongerust over de toename van Jodenhaat’

Pehlivan en Boterman maken zich allebei grote zorgen over de toename van antisemitisme in Duitsland. Pehlivan wijst in dit verband op het gevaar van fundamentalistische moslimorganisaties. ‘Formeel bestaat er een onderscheid tussen antizionisme en antisemitisme, maar in de praktijk loopt dit door elkaar’, zegt de journalist. ‘In de eerste week van november was er in Essen, in het midden van Duitsland, een grote demonstratie. Deze was georganiseerd door Generation Islam. Maar dit is een mantelorganisatie van de fundamentalistische en antisemitische organisatie Hizb ut-Tahir, die in Duitsland is verboden. Het gaat hen niet om de Palestijnen, ze gebruiken Palestijnse zaak om hun eigen agenda te pushen. Ze liepen ook met andere vlaggen rond en riepen dat ze het kalifaat willen. Ook andere demonstranten gebruiken de Palestijnse zaak om er zelf beter van te worden. Je ziet op veel demonstraties Turkse vlaggen, terwijl Turkije de Koerden en andere minderheden onderdrukt. En in Nederland zie je dat de islamitische partij Denk electoraal wil profiteren van de pro-Palestijnse stemming.’

Molotovcocktails
Boterman vertelt dat veel Duitsers ongerust zijn over de toename van Jodenhaat sinds 7 oktober. ‘Veel Joodse mensen durven in Berlijn niet meer met een keppeltje over straat te lopen. En in oktober werden er molotovcocktails naar een synagoge gegooid. Het is niet bekend wie er achter deze aanval zitten, maar ik denk extreemrechtse activisten. Zij hebben in het verleden vaker aanslagen gepleegd. Extreemrechts is een sterke onderstroom in Duitsland.’

Om antisemitisme te bestrijden is goed onderwijs belangrijk, besluit Boterman. ‘Lange tijd dacht Duitsland dat het wel snor zat met de Vergangenheitsbewältigung. Maar hoe zit het met jongeren van een islamitische achtergrond? Zijn zij ook doordrongen van het gevaar van antisemitisme? Sowieso hebben veel jongeren, ook autochtone jongeren, onvoldoende kennis over de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust, en neigen ze meer naar subjectieve standpunten. Historisch revisionisme, beweren dat het met de Holocaust wel meeviel, bijvoorbeeld omdat er ook andere genocides waren in de tijd van het kolonialisme, vind ik erg gevaarlijk. Wat betreft de intentie, de schaal en de manier van uitvoering was de moord op zes miljoen Joden van totaal andere orde. De Holocaust kun je niet relativeren.’