Het was geenszins de landslide of walk over die de opiniepeilers een paar maanden geleden nog voorspelden, maar een narrow escape: de zege van Lula bij de presidentsverkiezingen in Brazilië afgelopen zondag. Een angstwekkend smalle marge van nog geen 2 procent. Het land is volkomen verdeeld, zo luidde daarna de toch wat obligate analyse. Alsof dat bij 60 tegen 40 niet óók het geval zou zijn.

Hoe dan ook: net als in 2020 de grote Amerikaanse aanhang van Trump, vindt kennelijk de helft van de Braziliaanse kiezers het uiteindelijk geen punt om te stemmen op een president die stelselmatig de uitgangspunten van democratie en rechtstaat poogt te ondermijnen.

Op een president die, net als Trump, bij voorbaat roept dat hij een nederlaag niet zal accepteren, omdat die alleen maar op verkiezingsfraude kan berusten.

Op een president die, net als Trump, openlijk koketteert met autocraten, en in dit geval ook nog eens de militaire dictatuur verheerlijkt die zijn land een kwart eeuw heeft geterroriseerd.

Op een president die, net als Trump, in amper verkapte termen zijn aanhang heeft opgeroepen om zo’n eventuele nederlaag niet te pikken en die desnoods met geweld te keren.

Ook in Brazilië zal het er, net als bij Trump, nu op aankomen, in hoeverre de bondgenoten en partijgenoten van Bolsanaro hem in toom willen houden en dan ook weten te houden. In de VS gelooft twee derde van de Republikeinse kiezers, opgehitst door Trump en de ultrarechtse complotpers, dat de verkiezingen ‘gestolen’ zijn, wat inmiddels tot een moordaanslag op de man van parlementsvoorzitter Nancy Pelosi heeft geleid.

Een herverkiezing van Bolsonaro had, net als in het geval van Trump de Amerikaanse, de al gehavende Braziliaanse democratie nog veel verder beschadigd. Ook inhoudelijk is er reden voor een zucht van verlichting. Men hoeft slechts te denken aan de stelselmatige schending van de rechten van de inheemse bevolking – opnieuw vergelijkbaar met die door Trump – die aan de economische belangen van een kleine multimiljonairskliek worden opgeofferd, bovendien met rampzalige ecologische gevolgen voor het Amazonegebied.

Klimaatontkenning: daarin vonden Trump en Bolsonaro elkaar om die reden ook – en ofschoon de gevolgen van de klimaatverandering steeds heviger zijn, blijft hun aanhang de kop in het zand steken. Corona: ook dat was iets wat beiden niet serieus namen – met desastreuze gevolgen.

Een zucht van verlichting is daarom nu inderdaad op zijn plaats, maar wel slechts een kortstondige. Neem de onzekerheid over hoe Brazilië zich onder Lula’s leiding zal opstellen inzake Poetins agressieoorlog tegen Oekraïne. Eerder legde Lula de schuld deels bij het Westen, waarbij vast ook in heel links Latijns-Amerika heersende anti-Amerikaanse sentimenten een rol spelen. Op zich begrijpelijke sentimenten, gezien de rol van Washington in het wat verdere verleden bij de totstandkoming en/of instandhouding van een aantal bloedige dictaturen, waaronder de Argentijnse van de vader van de huidige Nederlandse koningin.

Tijdens zijn eerste regeerperiode (2003-2011) was Lula een van de drijvende krachten achter de samenwerking van de zogeheten BRICS-landen – Brazilië, Rusland, India, China en Zuid-Afrika – als tegenhanger van het Amerikaans-Europese blok. Poetin en Xi kent Lula uit die tijd. Die opereerden toen beiden nog veel minder dictatoriaal, terwijl ook in India nog niet de autocraat Modi het presidentschap had gepakt.

De vraag is, in hoeverre dat voor de (sociaal-)democraat Lula toch reden is om nu meer op distantie te gaan, niet alleen met het oog op de externe Russische agressie, maar ook op de interne onderdrukking van minderheden – toch een belangrijke electorale steunpilaar voor Lula in eigen land – in China en India.

Net als Trump heeft Bolsonaro zeer geprofiteerd van de ‘culture war’

Maar er is nog een tweede reden waarom die zucht van verlichting slechts kortstondig kan zijn. Net als Trump heeft Bolsonaro zeer geprofiteerd van de zogenoemde culture war. Deze cultuuroorlog doet, aangewakkerd door radicale christenen, ook veel armeren voor beide populisten kiezen, ofschoon hun asociale politiek hen alleen maar verder in armoede dompelt.

Hoewel beiden zelf God noch gebod kennen, hebben zij zich door fanatieke fundamentalisten op cruciale posten te benoemen – soms vrouwen die zelf ook de vrouw vooral als baarmachine beschouwen – van massale steun verzekerd. Daarom zijn beiden nog lang niet echt verslagen.