Een bezoek aan — of het leven in — de Turkse stad Istanbul betekent dat je duizenden geneugten aangeboden krijgt. Een daarvan is een absoluut genot: Chora, of Kariye zoals de kerk ook wel wordt genoemd. De geschiedenis van de Chora begint al in de vierde eeuw, maar de huidige kerk is in de elfde eeuw gebouwd. Chora staat als een wonder van de geschiedenis, net aan de voet van de Byzantijnse muren die de oude stad Constantinopel omringden.

Waar de gigantische Hagia Sophia diende als de keizerlijke kerk van het Byzantijnse Rijk, behoorde de Chora tot een landelijk kloostercomplex. Wat de kerk uniek maakt, zijn de prachtige mozaïeken en fresco’s. Daarom staat de kerk ook op de Werelderfgoedlijst van Unesco.

Om het simpel te zeggen, de afbeeldingen op de muren van Chora lijken op die uit een modern stripboek. Het is een reeks verhalen over de maagd Maria, in achttien prachtige mozaïekpanelen. In een andere vleugel van Chora zijn scènes uit het leven van Jezus Christus afgebeeld. Experts zijn het erover eens dat dergelijke opeenvolgende afbeeldingen zeer zeldzaam zijn in de christelijke kunst. Kortom, de Chora, die decennialang diende als museum, is een juweel. Een must voor elke bezoeker die houdt van kunst, geschiedenis en wat mysterie.

Onder normale omstandigheden is een staat of stad zuinig op zo’n bijzondere plek. Je hoeft als bezoeker niet christelijk of religieus te zijn om trots te zijn dat je binnen de vier muren van dit meesterwerk van de geschiedenis hebt gelopen. Tot voor kort, tot 6 mei om precies te zijn, kon dat ook gewoon. Nu niet meer, de Chora is een moskee geworden.

Een kleine geschiedeniscursus: na de verovering van Constantinopel door sultan Mehmet II in 1453 werd de Chora-kerk omgebouwd tot een moskee. Dat zou het gebouw tot 1945 blijven. Daarna werd het een museum, dat in 1958 werd opengesteld voor het publiek.

Waarom moest de Chora-kerk een moskee worden?

De Turkse president Erdogan heeft in 2020 besloten om de Hagia Sophia en de Chora-kerk weer in moskeeën te veranderen. De schoonheden van de Chora-kerk zijn nu gesluierd, want religieuze afbeeldingen zijn in de islam verboden.

Waarom moest de Chora-kerk een moskee worden? Zijn er soms te weinig moskeeën in de stad? Welnu, volgens het Turkse Instituut voor Statistiek (TÜIK) staan er bijna 90 duizend moskeeën in Turkije, waarvan er 3555 in Istanbul. Minstens vijf moskeeën liggen binnen een straal van 800 meter van Chora.

Het sleutelwoord is dus niet ‘behoefte’ of ‘sociale vraag’. Het heeft te maken met een ander begrip in deze context: ‘verovering’.

Toen de Hagia Sophia in 2020 weer werd ingewijd als moskee verscheen Ali Erbas, het hoofd van het Turkse soennitisch-religieuze gezag Diyanet, op de kansel met een zwaard. Dat was Ottomaanse symboliek. Constantinopel was opnieuw veroverd. Ditmaal door president Erdogan.

Ihsan Eliacik, een theoloog en Turkije-kenner vertelde Deutsche Welle dat het opnieuw transformeren van kerken en musea in moskeeën een belangrijk beleidsdoel is van de regering-Erdogan.

Maar heeft dit alleen te maken met kleinzielige binnenlandse politiek en populistische winst? Als je het aan Foti Benlisoy vraagt, een lokale Griekse historicus uit Istanbul, heeft het diepere implicaties. Hij ziet het ‘islamiseren’ of ‘de-westerniseren’ als een teken van een ‘neo-Ottomaanse oriëntatie’, die als doel heeft een ‘alternatieve nationale identiteit’ op te bouwen gebaseerd op polarisatie. Volgens Benlisoy leiden cultuuroorlogen zoals deze tot een vijandig klimaat jegens minderheden, zoals de Grieken in Istanbul.

Sommige monumenten, religieus of niet, zijn zo significant van omvang dat ze toebehoren aan de mensheid. De oprichter van de Turkse Republiek, Mustafa Kemal Atatürk, begreep dit. Maar Erdogan heeft maling aan dit universalisme. Noch UNESCO, noch de Grieken, noch kunst- en geschiedenisliefhebbers zijn blij met de transformatie van het Chora-museum.

Turkije was in 2005 een van de initiatiefnemers van de Alliantie der Beschavingen. Een VN-samenwerking dat de moslimwereld en het Westen nader tot elkaar wil brengen op cultureel en sociaal gebied. Men is niet ver gekomen met dit project, of wel?