Pas sinds 2009 beschikt Nederland over een ‘code voor goed openbaar bestuur’. Hierin zijn zeven basale grondbeginselen vastgelegd voor een fatsoenlijk functionerende overheid in belang van individuele burgers en de samenleving als geheel.

‘Het is een informeel instrument dat een beroep doet op de eigen verantwoordelijkheid van besturen om een gewetensvolle invulling te geven aan hun taken en verantwoordelijkheden in het openbaar bestuur’, schreef de toenmalige minister van Binnenlandse Zaken.

Wie het rapport ‘Ongekend onrecht’ van de parlementaire commissie Kinderopvangtoeslag langs de meetlat van deze code legt komt tot een harde conclusie. De Belastingdienst, het ministerie van Financiën en het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid hebben op zeker zes van de zeven grondbeginselen volledig gefaald.

Het eerste beginsel staat met recht op één: openheid en integriteit. ‘Het bestuur is open en integer en maakt duidelijk wat het daaronder verstaat. Het bestuur geeft in zijn gedrag het goede voorbeeld, zowel binnen de organisatie als daarbuiten’, luidt de tekst.

In de praktijk van de kinderopvangtoeslagaffaire handelden ambtenaren en in mindere mate bewindspersonen allesbehalve open. Hoe keurig de commissie het ook formuleert – ‘de informatievoorziening was (…) in meerdere gevallen ingegeven door gewenste juridische of politieke uitkomsten, resulterend in het slechts gedeeltelijk, vertraagd of niet verstrekken van informatie’ – hier was gewoon sprake van gesjoemel met informatie. De volksvertegenwoordiging, maar ook groepen en individuele burgers zijn door de overheid die hen hoort te beschermen, keihard bedrogen en belazerd.

Een ander in dit kader relevant beginsel van ‘goed openbaar bestuur’ is behoorlijke contacten met burgers. Ook hierin faalt de overheid in alle opzichten. ‘Het bestuur zorgt ervoor dat hijzelf en de organisatie zich behoorlijk gedragen in contacten met burgers’, luidt de theorie.

De praktijk was dat burgers etnisch werden geprofileerd en bij voorbaat schuldig werden bevonden totdat het tegendeel was bewezen. En werd het tegendeel alsnog bewezen, konden burgers fluiten naar compensatie of herstel van de gemaakte overheidsfouten. Een overheid die discrimineert en groepen burgers bij voorbaat criminaliseert is buitengewoon onbehoorlijk in haar contacten met burgers.

Wat een ongelooflijk zieke cultuur hangt er in bepaalde delen van onze overheid

Het ergste is nog dat burgers niet meer als individuele mensen werden gezien. ‘De combinatie van een groepsgewijze benadering, een ‘alles-of-niets’ beleid, het toekennen van opzet of grove schuld bij de invordering en gebrekkige interne en externe rechtsbescherming heeft lang stand gehouden en tot schrijnende situaties geleid.’ Hier ging een overheid te werk die we alleen dachten te kennen uit corrupte ontwikkelingslanden, maar het gebeurde doodgewoon vanuit Haagse kantoren.

Een ander beginsel is verantwoording. Hierover is de theorie kort, maar duidelijk: ‘Het bestuur is bereid zich regelmatig en ruimhartig jegens de omgeving te verantwoorden.’ Wat de overheid in dit kader heeft gedaan, is weglopen voor haar eigen verantwoordelijkheid. Zowel juridisch, politiek als moreel gezien. Ook is de Tweede Kamer structureel barslecht geïnformeerd en daarmee de Nederlandse samenleving.

Tijdens de openbare verhoren zagen we bovendien dat diverse topambtenaren buitengewoon bedreven waren om anderen de schuld in de schoenen te schuiven. Ook werden misselijkmakende mistgordijnen opgehangen vanuit de ambtelijke firma ‘List en bedrog’. Ruiterlijk toegeven van eigen falen, daarvoor excuses maken en volledige verantwoordelijkheid nemen, is een deugd die in Den Haag nog moet worden uitgevonden.

Wat een ongelooflijk zieke cultuur hangt er in bepaalde delen van onze overheid. En dan luidt een ander beginsel nog wel lerend en zelfreinigend vermogen. In de toelichting op dit beginsel staat treffend: ‘Het bestuur verbetert zijn prestaties door te leren van eventuele fouten en andere ervaringen. Het bestuur laat zich controleren op zijn functioneren en is daarop aanspreekbaar. Zo ontstaat de nodige ‘hygiëne’ in de organisatie.’

Niets daarvan rondom de kinderopvangtoeslagaffaire. Er werd niet geleerd van fouten; fouten werden systematisch afgedekt en vervolgens herhaald. Mijn bestuurskundige maag keert om van het lezen van dit onderzoeksrapport. Waar is de menselijke maat gebleven onder verantwoordelijke ambtenaren? Maar ook: wat heeft de code voor goed openbaar bestuur van elf jaar geleden eigenlijk bijgedragen aan de ambtelijke mores? Om je als belastingbetaler kapot voor te schamen, deze karikatuur van een deugdelijke overheid.

Hier moet snoeihard worden ingegrepen, in alle opzichten. Zo niet, dan vrees ik het ergste voor het herstel van het vertrouwen van de burger in de overheid als geheel.