Het is geen leugen. Er zijn extremistische krachten die onze samenlevingen uit elkaar willen drijven. Religieuze demagogen zetten jongeren aan tot terreur om onschuldige burgers om het leven te brengen, zoals recent in Frankrijk en Oostenrijk gebeurde. Politieke demagogen grijpen deze tragische incidenten vervolgens aan om angst te zaaien over een etnische en religieuze minderheid.

Het vereist moed en wijsheid om onze samenlevingen niet in de valstrik van religieuze en politieke rattenvangers te laten lopen. Moed is nodig om radicale krachten te veroordelen en te bestrijden, wijsheid is noodzakelijk om te investeren in wat ons bindt in plaats van wat ons scheidt.

Het maakt niet uit welke hoek van de wereld we afkomstig zijn: er zijn fundamentele normen en waarden die ons verbinden. Dat laat Nicholas A. Christakis zien in zijn boek Blueprint: The evolutionary origins of a good society (2019). Hierin concludeert de Amerikaans-Griekse socioloog en arts dat het gedrag van mensen wordt bepaald door dieperliggende instincten en sociale vaardigheden. Dit staat allemaal los van het land waar ze zijn geboren.

Deze instincten en sociale vaardigheden vormen een blauwdruk. Ze zijn in onze genen gecodeerd en zorgen ervoor dat wij universele gedragingen vertonen. Denk aan het vermogen om lief te hebben en vriendschappen te maken, maar ook het vermogen om van anderen te leren en anderen te onderwijzen. Helaas hebben mensen over de hele wereld ook de neiging om voorkeur te geven aan mensen die tot hun eigen groep behoren.

Een studie uit 2011 liet zien dat vijfjarigen met een rood shirt de neiging hadden om kinderen die ook een rood shirt droegen leuker te vinden, terwijl zij kinderen met een shirts van een andere kleur discrimineerden. Zelfs toen de kinderen te horen kregen dat de shirts willekeurig werden verspreid, bleven zij alsnog de voorkeur geven aan kinderen met shirts van dezelfde kleur. Mensen hebben een dieperliggende drang om een voorkeur te geven aan mensen die op ons lijken, ondanks het feit dat wat ons verbindt willekeurig is.

De paradox is dat wij anderen haten en discrimineren omdat wij wat ons lief is willen beschermen. Dat verklaart waarom politieke en religieuze demagogen het gerechtvaardigd vinden om andere groepen te ontmenselijken. Het is de schuld van de Joden, de moslims, de asielzoekers, het Westen. Door een onderscheid tussen ‘wij’ en ‘zij’ te maken, en door die ander als een bedreiging voor het eigene te presenteren, scheppen demagogen een voedingsbodem voor discriminatie en haat. Zelfs terreur wordt gerechtvaardigd uit liefde voor de eigen groep en angst voor de ander.

Daarom moeten we de politiek van angst actief bestrijden. Dit kunnen we doen door te investeren in waarden die ons met elkaar verbinden. Het blijkt telkens weer dat als wij mensen uit andere culturen, landen en geloven leren kennen, we eerder geneigd zijn ze als onderdeel van onze eigen groep te zien.

Als vader, moeder, vriend, collega, imam, dominee, politicus en werkgever moeten wij actief tegen angst strijden en investeren in gezamenlijke waarden

Ik denk aan Nederlanders die mij vertellen dat als ze tegen migranten zijn, ze het niet over mij hebben. Ik ben natuurlijk een Nederlander in hun ogen. Ik denk ook aan Nederlanders die aanvankelijk tegen de komst van azc’s waren, maar zodra die centra een paar jaar later gesloten dreigden te worden, zij de eersten waren om tegen de sluiting te protesteren. Zij hadden ‘de asielzoekers’ van dichtbij leren kenen. Ze deelden samen een maaltijd, speelden samen en werden vrienden. Zij zagen in dat ze naast de verschillen ook veel overeenkomsten hadden.

Het is een gezamenlijke verantwoordelijkheid. Als vader, moeder, vriend, collega, imam, dominee, politicus en werkgever moeten wij actief tegen angst strijden en investeren in gezamenlijke waarden.

Uit de menselijke geschiedenis blijkt telkens weer dat wij in staat zijn om grote bedreigingen te overleven, omdat wij samenwerking boven het kortzichtige eigenbelang hebben geplaatst. Diep van binnen streven wij mensen naar een waardig bestaan. We moeten ons niet laten gijzelen door politieke en religieuze demagogen, die garen spinnen bij angst en verdeeldheid.