Onlangs constateerde het ministerie van Defensie dat Nederland gevaar loopt voor aanvallen door hackers, chantage via de mail en nepnieuws via staatsgeleide nieuwszenders en social media in het kader van een door Rusland gevoerde ‘hybride’-oorlog tegen het Westen. Dat gebeurt niet openlijk, maar sluipenderwijs met kleine acties, speldenprikken welhaast, die ieder voor zich misschien weinig reden tot ongerustheid geven, maar in samenspel met elkaar een ontwrichtende werking kunnen hebben. De betrokken expert van Defensie stelde dat dit een ernstige bedreiging voor onze veiligheid betreft. Niet alleen vanuit defensieperspectief, maar breed maatschappelijk. Er is in Nederland behoefte aan een op deze dreiging toegespitste alertheid die niet alleen de fysieke veiligheid van het land betreft, maar de veiligheid van onze gehele samenleving. Dat maakt ook dat er nationaal civiel en militair moet worden samengewerkt om deze dreiging het hoofd te bieden.

Het lijkt in de ogen van sommigen misschien wat overdreven, maar de dreiging is reëler dan men op het eerste gezicht zou denken. Uit diverse voorbeelden blijkt dat Rusland op verschillende manieren de stemming onder de bevolking en de politieke besluitvorming in bepaalde landen probeert te beïnvloedden. De sterke aanwijzingen dat Rusland heeft geprobeerd de positie van Hillary Clinton tijdens de presidentsverkiezingen in 2016 te ondermijnen, maar ook de steeds duidelijker tekenen dat Rusland heeft geprobeerd Donald Trump in zijn macht te krijgen, liegen er niet om. Het onderzoek door speciale aanklager Robert Mueller moet uitwijzen wat er feitelijk is gebeurd. Maar alleen de discussie rondom deze affaire zorgt al voor zoveel verdeeldheid onder Amerikanen dat het land in politiek bestuurlijk opzicht danig is verzwakt. Trump krijgt binnenlands nauwelijks iets voor elkaar, terwijl zijn partij een grote meerderheid heeft in zowel het Huis van Afgevaardigden als de Senaat. In het buitenland is de invloed van Amerika ook danig verzwakt, niet alleen door de grillige uitspraken van Trump zelf, maar ook doordat de hele wereld meekrijgt wat voor chaos er momenteel binnen Amerika heerst. Politieke macht en invloed staat of valt met geloofwaardigheid en vertrouwen. En het zijn juist die twee aspecten die beschadigd zijn. Amerika’s macht neemt af. En dat is precies in het straatje van Vladimir Poetins Rusland, dat zijn eigen macht en invloed daardoor ziet groeien.

In Europa zien we ook dergelijke ontwikkelingen. Het groeiend populisme heeft mede geleid tot het sterker worden van diverse extreem-rechtse partijen die zich tegen het huidige politieke establishment verzetten en zich doorgaans anti-Europees en anti-immigratie opstellen. Het leidt tot verdeeldheid in Europa, maakt besluitvorming op Europees niveau steeds lastiger en zorgt daardoor eveneens voor afname van macht en invloed. Rusland heeft belang bij een verdeeld en zwak Europa. Het kan daardoor steeds beter bepaalde zaken naar zijn hand zetten en is er daardoor ook zeker van dat Europa de annexatie van gebieden in het zuidoosten van Oekraïne niet zal kunnen terugdraaien. Europa kan geen vuist maken. Door het financieren van deze extreem-rechtse partijen is Rusland in staat de onderlinge verdeeldheid in Europa nog verder aan te wakkeren. Wederom zaait alleen de discussie daarover al verdeeldheid.

Zoals gezegd, één van de manieren om verwarring te zaaien is het verspreiden van nepnieuws door staatsgeleide media en sociale media. Een suggestie die door Defensie werd gedaan is om het onderscheid tussen nepnieuws en betrouwbaar nieuws duidelijk te maken aan de hand van een keurmerk. Nu is dat een gevoelig onderwerp. Alleen deze suggestie doet bij verschillende vertegenwoordigers van de media al de nekharen overeind staan. De kreet ‘ministerie van de Waarheid’ valt dan al snel en de discussie dreigt te verzanden in de gevreesde inperking van de persvrijheid en de gemankeerde werking van de Wet Openbaarheid van Bestuur.

Het valt echter niet te ontkennen dat kwaliteitsjournalistiek tegenwoordig onder druk staat, niet alleen door slinkende oplagen en krimpende budgetten, maar ook door de groeiende activiteit van nieuwssites en bloggers die al of niet door buitenlandse overheden worden aangestuurd. Daarmee wordt nieuws verspreid dat vaak feiten verdraait of onjuist weergeeft of zelfs helemaal verzint. Doorgaans zijn goed geïnformeerde lezers in staat daar doorheen te prikken, maar vele anderen hebben de tijd of interesse niet om zich erin te verdiepen of nemen de valse feiten voetstoots aan. Het onderscheid tussen echte feiten en valse feiten wordt minder duidelijk. Daardoor ontstaan verschillende ‘waarheden’ over de toedracht van belangrijke gebeurtenissen en hun achtergronden, waarmee vervolgens groepen in de samenleving en zelfs politieke partijen elkaar bestoken. De verdeeldheid die daarvan het gevolg is maakt politieke en bestuurlijke besluitvorming moeilijk. Het zaait bovendien onzekerheid in de samenleving. Kunnen we bepaalde groeperingen, de media, de rechtspraak en de overheid nog wel vertrouwen? Op wie moet ik stemmen? Welke krant moet ik lezen? Dat als gevolg daarvan soms verkeerde besluiten worden genomen maakt het vertrouwen in overheidsorganen er niet beter op. Het bevestigt het beeld van onbetrouwbaarheid dat men al heeft.

Het is niet eenvoudig dat te doorbreken. Dat de overheid er een rol in heeft is vanzelfsprekend. Dat de journalistiek er een rol in heeft evenzeer. Of ze het samen moeten oppakken of juist onafhankelijk van elkaar, is een belangrijke vraag. Een onafhankelijke pers is essentieel in een democratische rechtsstaat. Structurele samenwerking tussen overheid en journalistiek is ook niet de juiste weg, maar het kan zeker geen kwaad tegen de achtergrond van de huidige problematiek eens met elkaar te praten en naar elkaar te luisteren.