Journalisten, wetenschappers, activisten, velen van hen wordt onrecht aangedaan en terecht protesteren ze daartegen. Tegelijkertijd is het in het kader van genoemde ontwikkelingen gemakkelijk om de rol van het slachtoffer aan te nemen. En in die houding schuilt wat mij betreft een gevaar. Want de rol van slachtoffer aannemen is in wezen ook een weglopen van verantwoordelijkheid. Nu heb ik het hier niet over individuele gevallen van journalisten en wetenschappers die in hun privé-leven moeten boeten vanwege hun deelname aan het publieke debat in Turkije. Ik wil het op een wat hoger niveau tillen en dan met name kijken naar het geval van de krant Zaman en haar edities buiten Turkije, zoals Zaman Vandaag.

Het is algemeen bekend dat de redactie en medewerkers van Zaman en haar buitenlandse edities zich geïnspireerd weten door de moslimgeleerde en -autoriteit Fethullah Gülen. Gülen is een vroegere kompaan van Erdogan en feitelijk streefden zij hetzelfde doel na: de islamisering van Turkije. Om redenen, waarvan het melden hier te ver voert, omdat er geen ruimte voor is, is er een conflict tussen beide mannen ontstaan. Gülen, die sinds 1999 in Amerika woont, propageert de boodschap van een tolerante, bruggenbouwende en geweldloze islam. Hij veroordeelt keer op keer de gewelddadige aanslagen die in naam van de islam worden gepleegd. Dat zijn wat mij betreft allemaal prijzenswaardige zaken en mensen als Gülen heeft de islamitische wereld hard nodig. Tegelijkertijd moet ook vastgesteld worden dat het tussen beide mannen maar niet goed lijkt te komen. Zeker, Gülen heeft via journalist Fehmi Koru geprobeerd Erdogan de hand te reiken, maar dat werd hooghartig door de laatste afgeslagen. Dat gaf Gülen op zijn beurt weer de gelegenheid zijn rol als goedwillende buitenstaander te benadrukken, maar het leidde er niet toe dat hij de strijdbijl begraven heeft. Integendeel.

En zo kan het zijn dat Turkije, dat toch al zo geteisterd wordt door de vluchtelingencrisis en de strijd tegen de PKK, ook nog eens geconfronteerd wordt met een ideologische strijd die het land ernstig verdeelt. Er zijn namelijk nogal wat Gülen-aanhangers in Turkije zoals er ook veel aanhangers van Erdogan zijn. Maar Erdogan is de baas en hij was het die besloot de Gülen-krant Zaman van haar ideologische basis en leiding te ontdoen. Voor de persvrijheid is dat een ramp, voor de individuele medewerkers ook. Ook voor de Zaman-affiliaties buiten Turkije is dat een ramp, want zij zijn als het ware hun moederschip kwijt en moeten zich organisatorisch herpakken.

Dit perspectief schetsend kom ik terug op de ‘buitenstaandersrol’ die ik boven noemde. Het is voor de Gülen-aanhangers natuurlijk koren op de molen wat er gebeurd is. Ze kunnen zeggen, en dat doen ze ook, dat ze slachtoffer zijn van de nietsontziende machtspolitiek van Erdogan . Maar dat slachtofferschap ontslaat hen niet van de verantwoordelijkheid die ze hebben de situatie te bezien zoals deze zich nu ontwikkeld heeft. Wat heeft hun ideologische leider Gülen bewogen? Heeft hij initiatieven vanuit het verre Amerika ondernomen om erger te voorkomen? Niets van dit alles.

De aanhangers van Gülen dienen zich achter de oren te krabben. Is het niet eens tijd afstand te nemen van een meester die ver weg zit en feitelijk weinig tot niets doet. Heb je echt een man als Gülen nodig om tot een bruggenbouwende, tolerante en geweldloze islam te komen? Ik dacht het niet. Bovendien impliceert het slaafs volgen van de geleerde dat de verdeeldheid in Turkije alleen maar toeneemt. Ik zou daarom denken dat het tijd wordt voor een derde niet persoonsgebonden weg van de islam en waarom zouden de Zaman-edities buiten Turkije daar geen eerste aanzet toe doen?