In 2014, in mijn tijd als Shorenstein Fellow aan de Kennedy School of Government van Harvard, kwam ik erachter dat de situatie in de wereld aan het verslechteren was. Terwijl mijn Amerikaanse collega’s hun karakteristieke optimisme behielden, waren er slechts enkelen van ons die waarschuwden voor gevaarlijke ontwikkelen. Ik sprak vaak over de langzame ‘zelfcoup’ van de Turkse president Recep Tayyip Erdogan, die zich sinds de Gezipark-protesten steeds meer begon te ontpoppen als autocraat. Mijn collega, de Canadese liberale filosoof Michael Ignatieff, was het daarmee eens en kwam met voorbeelden uit de rest van de wereld. Maar velen haalden hun schouders op.

De Britse journalist John Simpson beschrijft in een recent artikel hoe illusoir de veronderstelde relatie tussen sociale media en de bevordering van vrijheid is. Hij citeert oud-president Bill Clinton, die twintig jaar geleden beweerde dat het voor overheden moeilijk zou zijn om het internet te controleren. ‘Maar in plaats van dat de technologie de autocraten meester werd, hebben de autocraten geleerd om de technologie meester te worden’, schrijft Simpson. Dit nieuwe tijdperk van autocratie wordt gekenmerkt door leiders zoals Erdogan, Narendra Modi en Viktor Orbán die lak hebben aan de trias politica en de democratische rechtsstaat de nek hebben omgedraaid.

Deze kolossale antiliberale verschuiving is zo’n tien jaar geleden begonnen. Deze tijd zou je kunnen vergelijken met de geschiedenis van de Duitse Weimarrepubliek in de periode 1918-1933. Die eindige in tragedie. Nu zien we dat overal in de wereld autoritaire leiders opstaan, die gebruik maken van het internet en binnenkort AI oftewel kunstmatige intelligentie om hun macht te consolideren.

De Amerikaanse journalist Anne Applebaum beschrijft in haar boek Autocracy, Inc. Over de verschillende eigenschappen die autocraten delen. The Economist vat haar betoog treffend samen:

‘Wat hun beleden ideologie ook is, de huidige machthebbers verlangen meestal naar weinig meer dan de macht zelf en de buit die het oplevert. Ze delen een vijand: de controle op de macht en de democratische wereld die deze controle omarmt. Die gemeenschappelijke vijand zet hen aan tot samenwerking en het opzetten van wereldwijde netwerken van wederzijdse steun.’

Dit ziet er niet vreemd uit als we kijken naar de interactie tussen bijvoorbeeld de Hongaarse premier Viktor Orbán en de Chinese president Xi Jinping, of tussen de Azerbeidzjaanse president Ilham Alijev en de Israëlische premier Benjamin Netanyahu.

Het internet wordt steeds meer gecontroleerd door neofascistische autocratieën

De metafoor van Simpson, die de Verenigde Staten vergelijkt met een vogelverschrikker, is bijzonder treffend. Na de val van de Muur en het einde van de Sovjet-Unie belette de jubelstemming – The end of history van de Amerikaanse filosoof Francis Fukuyama – een nuchtere geopolitieke analyse. Geschiedenis is een mengeling van noodzaak en toeval, met de collectieve mindset van de massa’s tegenover de macht. Deze elementen vereisen een solide toekomstvisie voor de mensheid, gebaseerd op de rede. Helaas is de rede nu niet meer in de mode en bevinden we ons in het ‘Tijdperk van Irrationaliteit’, waarin een allesbeslissende strijd plaatsvindt tussen de menselijke waarden van het humanisme en de krachten van het kwaad.

Het internet wordt steeds meer gecontroleerd door neofascistische autocratieën, terwijl de belangrijkste sociale mediakanalen in onze zogenaamd ‘vrije wereld’ worden beheerst door hebzuchtige en onwetende zakenmensen. Zij zijn uitsluitend uit op geld, zonder zich te bekommeren om de kwalijke gevolgen van het geven van ruimte aan mensen die vijandig staan tegenover de democratische orde en deze omver willen blazen. Ze laten de massa’s voeden met grote leugens. En erger nog: grote delen van de massa’s zijn nu rijp om deze leugens te slikken.

De chaotische Amerikaanse verkiezingen laten dit andermaal zien: massa’s eenmaal opgehitst, zijn moeilijk te beheersen. De Amerikaanse politiek commentator Chris Hedges verwijst in een uitgebreide analyse op X naar de Duits-Amerikaanse politieke filosoof Eric Voegelin (1901-1985), die schreef dat de Duitsers Hitler en zijn ‘groteske, marginale figuren’ steunden, omdat hij de ziektebeelden belichaamde van een samenleving met hoge koorts, geplaagd door een economische crisis en hopeloosheid. Voegelin definieerde domheid als een ‘verlies van realiteit’. De demagoog speelt handig op de onvrede bij het ‘volk’ in en drukt de Zeitgeist van de samenleving uit.

Anne Applebaum waarschuwt: ‘Niemands democratie is veilig.’ De komende honderd dagen zullen cruciaal zijn. De uitslag van de Amerikaanse presidentsverkiezingen – Kamala Harris of de autoritaire Donald Trump – zal ongetwijfeld het leven van ons allemaal beïnvloeden. De strijd tussen humanisme en autoritarisme zal de toekomst van onze wereld bepalen. Het is daarom van vitaal belang dat we dit gevecht met rede en vastberadenheid aangaan.