Zondag mag ik in Utrecht spreken op een bijeenkomst over fake news. Aanleiding is het rapport over dit onderwerp dat vorig jaar in opdracht van de ministeries van Binnenlandse Zaken en Onderwijs werd geschreven. Fake news of nepnieuws is in de laatste jaren vaak in het nieuws en roept nogal wat vragen op. Want wie bepaalt eigenlijk wat nepnieuws is? Hoe gaan we het tegen? En wie moet het bestrijden? De overheid? De samenleving?

Wanneer ik een dagje door mijn tijdlijnen op Twitter en Facebook scroll zie ik al genoeg voorbeelden voorbijkomen. Van nepnieuws over vluchtelingen en moslims tot klinkklare onzin over de islam. De bronnen die dit nepnieuws verspreiden bevinden zich geregeld in twee tegenover elkaar staande kampen in het publieke debat: (radicaal-)rechtse en overwegend witte Nederlanders versus een deel van allochtoon – en overwegend islamitisch – Nederland.

Nepnieuws wordt vaak met veel gejuich onthaald wanneer dit de eigen zienswijze bevestigt. Weerlegging ervan aan de hand van wetenschappelijke feiten en berichtgeving uit de zogenoemde mainstream media wordt vaak met hoon ontvangen. Achterdocht tegenover de gevestigde instituties, waaronder de politiek, de overheid, de wetenschap en de media, zit diep.

Dat nepnieuws vooral aanslaat bij groepen op de flanken komt mede doordat zij een sterke ideologische overtuiging hebben en het gevoel als groep te worden gemarginaliseerd. Die marginalisatie is overigens niet slechts een gevoel. Want het geluid van radicaal-rechts, dat toch een significant deel van onze bevolking vertegenwoordigt, en ook de conservatieve islam zijn nauwelijks vertegenwoordigd in onze media en andere instituties.

Deze groepen krijgen weliswaar aandacht, maar die aandacht wordt geregeld geframed omdat onze instituties gedomineerd worden door het mainstream links-liberale, kosmopolitische geluid. Nieuwkomers die deze instituties toch binnen weten te dringen passen zich aan de progressieve waarden aan. Daardoor blijft de kloof met deze groepen bestaan.

Kom uit je bubbel en verplaats je in de ander. Ook als die ander een geluid vertolkt dat je helemaal niet bevalt

Hoewel de witte rechtse arbeider negatief denkt over de conservatieve moslim en vice versa, hebben ze meer met elkaar gemeen dan ze wellicht zullen toegeven. Niet alleen zijn ze vatbaar voor nepnieuws, complottheorieën en soms ook intolerante, antidemocratische opvattingen. Ook zijn ze op veel terreinen in onze samenleving ondervertegenwoordigd.

Hoe lossen we dit ingewikkelde probleem nu op? Dat beide groepen ooit tot elkaar zullen komen en samen zullen optrekken om betere vertegenwoordiging te eisen lijkt uitgesloten. Daarvoor zit het wederzijds wantrouwen te diep. Wellicht ligt de oplossing in het stimuleren van nieuwkomers in zowel de politiek als media. Ook kunnen we het ambtelijk apparaat, het onderwijs en de wetenschap in de gehele breedte meer divers maken. Maar hier zitten ook risico’s aan vast.

Partijen als Denk, Forum voor Democratie en PVV hebben nou niet bepaald het algemeen belang voor ogen. Daarnaast zijn verschillende islamitische omroepen kopje onder gegaan, dreigt voor PowNed nu hetzelfde en lijkt aspirant-omroep Ongehoord Nederland eufemistisch gezegd niet bepaald een toevoeging aan het Nederlandse medialandschap.

Wellicht ligt de oplossing bij de instituties en de gevestigde orde zelf. Zij moeten kritischer reflecteren op zichzelf en meer open staan voor stemmen die nu onvoldoende gehoord worden. Dat betekent ook: kom uit je bubbel en verplaats je in de ander. Ook als die ander een geluid vertolkt dat je helemaal niet bevalt.

Soms het beter om alleen te luisteren, in plaats van meteen te reageren en de standpunten van de tegenpartij te weerleggen – hoe terecht je bezwaren tegen die standpunten misschien ook zijn. Misschien dat de ongehoorde stemmen van onze samenleving zich dan ook iets meer gehoord zullen voelen.