Conform de voorspellingen heeft de Turkse premier Recep Tayyip Erdo?an de eerste directe presidentsverkiezingen gewonnen, waarmee hij na drie termijnen als pre­mier zijn macht continueren kan, omdat het ambt van president aan die behoef­ten kan en zal worden aangepast. Om dat mogelijk te maken heeft hij slechts een stevige zege van zijn partij bij de komende parlementsver­kiezin­gen nodig, en er bestaat weinig twijfel, dat hij die ook verwerven zal.

Zijn macht over de media is daartoe inmiddels groot genoeg, zoals al tijdens de campagne vooraf­gaande aan de verkiezingen van zondag bleek, waarbij zijn beide opponen­ten slechts een fractie van de zendtijd op tv kregen die aan Erdo?an was toebedeeld. In dat licht is zijn score eigenlijk heel matig te noemen ? Poetin doet het met dezelfde middelen in Rusland beduidend beter. Het betekent dat ondanks de grote electorale steun voor Erdo?an tegelijk ook de electorale weerstand tegen hem nog enorm is. Turkije blijft een in twee helften verdeeld land, en ook de belofte van Erdo?an dat hij de president van alle Turken zal zijn, zal daar weinig aan veranderen. Zijn gedrag jegens zijn politieke opponenten in het verleden lijkt dat voor de toekomst te garanderen.

Kortom: dat presidentiële stelsel, dat Erdo?an voor ogen staat, zal onge­twijfeld op verzet stuiten, maar het zal er wel komen. Er zijn eigenlijk maar twee grote westerse landen die dat kennen ? in vrijwel alle Europese demo­cratieën ligt het zwaartepunt bij het parlement, en vervult het staatshoofd slechts een ceremoniële rol. Meestal wordt het ook, als in Duitsland, door het parlement gekozen, gelijk vroeger in Turkije het geval was. Zwitserland moet het zelfs zonder echt vast staatshoofd doen; de taken van de bondspre­sident worden daar bij tourbeurt voor de duur van een jaar vervuld door een van de zeven ministers die samen de bondsraad vormen.

De uitzondering vormt ? naast de Verenigde Staten ? Frankrijk, sinds de stichting van de Vijfde Republiek in 1958. De sterke, direct gekozen president moest hier een antwoord vormen op de hopeloze verdeeldheid en verbrokkeling van het dominante parlement over tal van partijen tijdens de Vierde en Derde Republiek ? een probleem dat zich in Turkije met zijn kiesdrempel van 10 procent niet voordoet. In Duitsland kende men tijdens de Weimarrepubliek na 1918 die verbrokkeling ook, plus een sterke, direct gekozen president, wat uiteindelijk de opkomst van Hitler mogelijk maakte. Hier was de les: een ceremoniële president en een sterk parlement, waarin met behulp van een kiesdrempel het aantal partijen beperkt werd gehouden, zodat het land regeerbaar bleef.

In de Verenigde Staten is de president nu zeer machtig, ofschoon het Congres ? vaak met een meerderheid van de partij die niét het Witte Huis bewoont ? in staat is zeer veel wetgeving tegen te houden, en daarmee de besluitvorming kan verlammen. Alleen op het gebied van de buitenlandse politiek heeft de president een grote speelruimte, en mede daardoor is hij in de loop van twee eeuwen steeds machtiger geworden. Dat was door de opstellers van de Ameri­kaanse Grondwet indertijd niet voorzien, die streefden bewust naar een machteven­wicht, het machtsmisbruik van koningen indachtig. Overigens wordt de macht van de presi­dent in Washington mede ingeperkt door een sterk onafhankelijk rechter­lijk apparaat.

Wat betekent dit voor Turkije? Reden voldoende om zich zorgen te maken, omdat de trias politica in Ankara niet naar behoren functioneert. De uitkomst van de recente corruptieschandalen heeft bewezen dat Erdo?an al als premier in staat was om justitie te kortwieken. Met een meerderheid voor zijn AKP in het parlement valt te verwachten dat ook de wetgevende macht niet echt tegenwicht zal gaan bieden. Als direct gekozen president zal Erdo?an zich bovendien op het democratisch mandaat van de volkswil beroepen.

Turkije dreigt zich zo steeds verder van een constitutione­le in de richting van een plebiscitaire democratie te ontwikkelen. Dit cruciale onderscheid is ooit eens door de Amerikaans-Indische politicoloog Fareed Zakaria ge­maakt. In een constitutionele democratie komt de rechtsstaat voor de democratie ? letter­lijk: in dit soort landen is de rechtsstaat ouder. Neem Nederland, een rechtsstaat, een onafhankelijke rechterlijke macht met gelijkheid van alle burgers voor de wet. Sinds het begin van de negentien­de eeuw, maar pas een democratie ? met algemeen kiesrecht voor alle volwassen burgers ? sinds het begin van de twintigste eeuw. Die volgorde geldt ook voor de meeste andere landen in West-Europa.

Elders zien we vaak het fatale tegendeel: eerst directe verkiezingen ? en die rechtsstaat komt er vervolgens nooit. De wil van de meerderheid kan zo de rechten van de minderheid bedreigen. De essentie van een democratie is namelijk dat de meerderheid haar zin krijgt, die van een rechtsstaat dat de minder­heid tegen mogelijk machtsmisbruik van de meerderheid wordt be­schermd. In een autocratisch land als Rusland kan Poetin zeggen: ik ben door het volk geko­zen, dus ik kan namens het volk doen wat ik wil. De gekozen dictator ligt zo op de loer, omdat de rechts­staat ? die vanwe­ge de onafhan­kelijkheid van de rechterlijke macht een veel belangrij­ker bescher­ming voor de vrijheid van burgers vormt dan de democra­tie ? zo verder onder druk komt te staan. Helaas dreigt Turkije zich nu met Erdo?an meer in Russische dan in Europese richting te ontwikkelen.

Thomas von der Dunk is cultuurhistoricus.