Maandagochtend werd ik wakker met het nieuws dat de islamitische geleerde Fethullah Gülen op 86-jarige leeftijd was overleden. Hij leefde zijn laatste jaren in ballingschap in de Amerikaanse staat Pennsylvania. Gülen heeft velen geïnspireerd met zijn gedachtegoed over dialoog, onderwijs en armoedebestrijding. Dat was zijn formule om de wereldwijde polarisatie, onwetendheid en armoede tegen te gaan.

Volgens hem waren deze problemen een voedingsbodem voor de ellende in de wereld en in elke samenleving. Daarom heeft hij gedurende zijn hele leven sympathisanten aangemoedigd om te investeren in scholen en educatiecentra, zodat met name moslims zichzelf kunnen ontplooien en de dialoog aangaan met andersdenkenden, waaronder Joden, Armeniërs, christenen en atheïsten. Veel moslims die vastzaten in een armoedige situatie stimuleerde zijn beweging via cursussen en banen.

Ik begreep dat hij in 1992 in Nederland was. Ik heb hem toen zelf niet gezien. Hij zou destijds Turks-Nederlandse sympathisanten hebben geadviseerd om te integreren en te naturaliseren. Toen ik mijn eigen Nederlandse paspoort kreeg, noemde mijn vader mij gavur, ongelovige. Nederlander worden was een taboe binnen de Turkse gemeenschap.

Verder zei Gülen dat het zonder goede grond ontvangen van een uitkering haram, een zonde, is. In mijn jeugd boden zijn geschriften mij en andere jongeren houvast. Als jonge Turks-Nederlandse man was ik zoekende. Ik wist niet hoe ik mij moest positioneren in onze samenleving. Wie was ik? Moslim? Nederlander? Seculier? Conservatief? Vanuit die frustratie dreigde in mijn jonge zelf een traditioneel anti-westers sentiment te ontstaan. Gülen adviseerde moslims juist om volwaardig deel uit te maken van westerse samenlevingen en de democratie en rechtsstaat te respecteren. Zijn vooruitstrevende gedachtegoed hielp mij om me constructief op Nederland te richten in plaats van me te fixeren op Turkije of het Midden-Oosten. Dat je moslim kunt zijn in Nederland, dat een Nederlandse islam mogelijk is. Na veel lezen en luisteren heb ik mijzelf uiteindelijk opnieuw uitgevonden; ik was en ben een Nederlandse moslim.

‘Zijn vooruitstrevende gedachtegoed hielp mij om me constructief op Nederland te richten’

Gülen pleitte voor respect voor anderen en het verbinden met andersdenkenden. Dat deed hij zelf ook in Turkije. Hij ging de dialoog aan met Armeniërs, Joden en Koerden en bracht zelfs een bezoek aan de paus in Rome. Dat laatste stuitte op kritiek in conservatieve kringen. Sommigen vonden dat de paus naar Turkije had moeten komen en niet andersom. Gülen was niet bij iedereen geliefd. Zijn ideeën en initiatieven waren omstreden bij radicale islamisten en extreme seculieren. Vooral orthodoxe islamisten waren niet blij met zijn vredelievende boodschap, omdat zij andersdenkenden wegzetten als ongelovigen die bestreden moesten worden.

Een vraag die mij deze week meerdere keren werd gesteld is: hoe nu verder zonder Gülen? Wat gaat er gebeuren met de Hizmet-beweging? De beweging zelf heeft verklaard dat er geen vervanger komt. Gülen richtte tijdens zijn leven al een overlegstructuur op. Mede door zijn leeftijd en gezondheid nam hij jaren geleden een stap terug. Ook wereldwijd zijn er in elk land overlegstructuren die onafhankelijk van elkaar en volgens de richtlijnen en lokale waarden functioneren. In ons land is er bijvoorbeeld het zogenoemde Hizmet Overleg.

De boodschap van verbinding en openheid, van echt luisteren naar elkaar en ruimte geven aan anderen, is niet exclusief voor Gülen of de Hizmet-beweging. Er zijn vele andere personen en organisaties die zich hiervoor inzetten. Kijk bijvoorbeeld naar de manier waarop Femke Halsema, burgemeester van Amsterdam, de kritiek van Geert Wilders pareerde. Wilders riep dat zij het land maar uit moest vanwege de incidenten tussen pro-Israëlische en pro-Palestijnse demonstranten op 7 oktober. Halsema reageerde met feiten: in de eerste negen maanden van dit jaar vonden er 2400 protesten plaats in de hoofdstad, daar hoor je normaal niets over. Dat het één of twee keer misgaat, is onvermijdelijk. Ze bekritiseerde ook mensen die discriminatie van Joden veroordelen, maar tegelijkertijd moslims discrimineren.

Rabbijn Lody van de Kamp schreef in zijn column over een meisje uit Soedan, dat tijdens haar vlucht met haar ouders en twee zussen haar hele familie verloor. Haar vader en zus kwamen om, haar moeder is spoorloos en haar andere zus woont in een ander land. Dat is de realiteit van veel vluchtelingen, ook van dit tienermeisje in ons land. We moeten oog hebben voor het leed van anderen.

In ons land worden talloze initiatieven georganiseerd door mensen die zich inzetten voor anderen. De Giro555-actie werd geopend door een Joods meisje en een moslima die samen optrekken voor alle slachtoffers van de oorlog in het Midden-Oosten. In de week van 7 oktober werd in de Dominicuskerk in Amsterdam een wake gehouden voor de slachtoffers in Gaza, met muziek en gebeden. Dit is waar we ons op moeten richten: initiatieven van verbinding, die groeien als je ze aandacht geeft. Gülen is dood, maar zijn gedachtegoed zal voortleven in zijn boeken en toespraken.