In zijn boek De tolk van Kabul (Engelse titel: The naked don’t fear the water) beschrijft Matthieu Aikins (1984) de reis die hij vermomd als vluchteling maakte van Afghanistan naar Europa. De veelgeprezen Canadese journalist en oorlogsverslaggever – die onder meer schrijft voor the New York Times Magazine, the New Yorker en Harper’s Bazaar – besloot in 2016 zijn Afghaanse vriend Omar undercover te vergezellen, die zijn door oorlog geteisterde land ontvluchtte. Nu, een kleine zes jaar later, is het boek er eindelijk, omdat Aikins veel zaken moest verifiëren. De Kanttekening ging met Aikins in gesprek over zijn boek en de reis die hij maakte. ‘Ik zwom ’s nachts een Turkse grensrivier over, met al mijn kleren in een plastic zak.’

Waarom maakte u, terwijl u zich voordeed als vluchteling, de reis van Afghanistan naar Europa? Uit uw boek blijkt dat die reis niet bepaald zonder risico’s was.

‘Mijn vriend Omar besloot om naar Europa te gaan op moment van de grote migratiecrisis van 2015. Ik zag hierin een groot verhaal en wilde dit als journalist van binnenuit vertellen, vanuit het perspectief van de vluchteling zelf. Het was inderdaad een gevaarlijke reis. Je kunt gearresteerd worden of gekidnapt als ze weten dat je een westerling bent. Ik besloot daarom om undercover te gaan. Met mijn half-Aziatische uiterlijk kon ik doorgaan voor een Afghaan, en dankzij mijn werk als journalist in het Midden-Oosten spreek ik Perzisch.’

De Duitse journalist Günter Walraff verkleedde zich in de jaren tachtig voor zijn boek Ganz unten – Nederlandse titel: Ik (Ali) – als Turkse gastarbeider, en legde een boel sociale onrechtvaardigheid bloot. Is hij uw inspiratie?

‘Nee, er zijn veel meer journalisten die undercover zijn gegaan natuurlijk. Ik heb mij onder meer laten inspireren door Oscar Martinez, die undercover reisde van Mexico naar de Verenigde Staten, om het verhaal van Latijns-Amerikaanse migranten te vertellen en daarover het boek La bestia (Het beest, red.) schreef. Maar de reis die ik wilde maken, duurde veel langer. Overigens ben ik wel eerder undercover geweest als Afghaan voor mijn verhalen. Daarom kon ik voor Harper’s Bazar een verhaal over drugssmokkel schrijven. Ik ben ook een keer met de truck van Karachi, de grote havenstad van Pakistan, naar de Afghaanse hoofdstad Kabul gereden.’

Wat was het meest gevaarlijke moment van uw reis?

‘Voor mij was dat een Turkse grensrivier oversteken in de nacht. Ik heb dat zwemmend gedaan, met al mijn kleren in een plastic zak.’

En waar zit vaak het meeste gevaar voor vluchtelingen?

‘De tocht tussen Turkije en Griekenland over zee is voor vluchtelingen heel gevaarlijk, helemaal als de boot midden op zee stilstaat en de vluchtelingen afhankelijk zijn van anderen die hen komen redden. Daarnaast is de Iraans-Afghaanse grens heel moeilijk, omdat dit een woestijngebied is. Daar kom je niet makkelijk langs.

‘Tegenwoordig is ook de Turks-Iraanse grens moeilijk over te steken. In 2016, toen ik mijn reis maakte, was dat makkelijker. Nu heeft Turkije de grens zeer zwaar bewaakt, in reactie op de Afghaanse vluchtelingen die na de machtsovername van de Taliban massaal hun land zijn ontvlucht. Maar dat Turkije de grens met Iran streng bewaakt, komt ook door de Europese pushbacks en de vluchtelingendeal die de Europese Unie sloot met Turkije. Europa betaalt Turkije om vluchtelingen in Turkije te houden.’

Waarom wenden vluchtelingen zich tot mensensmokkelaars? Uit uw boek blijkt duidelijk dat ze weten dat die onbetrouwbaar zijn.

‘Vluchtelingen hebben geen keus. Ze kunnen hun land niet verlaten met hun paspoort. Het Afghaanse paspoort is misschien wel het slechtste paspoort ter wereld. Het is voor mensen met zo’n paspoort bijna onmogelijk om een visum te krijgen. Ook mensen met een Syrisch paspoort kunnen haast onmogelijk aan een visum komen. Europa binnenkomen via mensensmokkelaars is het enige alternatief, omdat het onmogelijk is om op legale wijze naar het Westen te reizen.

‘Het westerse beleid is erop gericht om migratie uit landen als Afghanistan en Syrië zo veel mogelijk te beperken. Het beleid lijkt op het migratiebeleid in de jaren dertig, toen het Joodse vluchtelingen uit nazi-Duitsland heel moeilijk werd gemaakt om naar westerse landen te vluchten.’

Hoe gaan islamitische landen als Pakistan, Iran en Turkije met vluchtelingen uit Afghanistan om? Worden Afghanen gezien als geloofsbroeders? Of vooral als lastige mensen, die zo snel mogelijk het land uit moeten?

‘Het is een mix. Pakistan en Iran hebben sinds 1979, toen de Sovjet-Unie Afghanistan binnenviel, miljoenen Afghaanse vluchtelingen opgevangen. Iran en Pakistan zijn geen rijke landen, maar ze deden het toch.

Helaas zijn de omstandigheden van Afghaanse vluchtelingen nu in deze landen verslechterd. Mede daarom willen vluchtelingen naar Europa gaan. Toch vangen buurlanden driekwart van de vluchtelingen op. De meeste Syrische vluchtelingen gaan helemaal niet naar Europa, maar blijven in Turkije of Libanon.

‘De islam leert dat mensen die onderdak nodig hebben moeten worden geholpen. Geloof speelt dus een rol om vluchtelingen te helpen. Wat ook helpt, is dat Afghanen zich makkelijker kunnen voegen naar de Turkse cultuur omdat die islamitisch is. Tegelijkertijd is er in Turkije nu veel vreemdelingenhaat tegen Syriërs en Afghanen, die van sommige Turken de schuld krijgen van de economische crisis waarin het land zich nu bevindt.’

U verbleef lange tijd in het vluchtelingenkamp Moria op het Griekse eiland Lesbos. Hoe was het daar?

‘We arriveerden in Moria toen de grenzen weer dicht waren, nadat de Europese Unie in maart 2016 met Turkije de vluchtelingendeal had gesloten. Het vluchtelingenkamp was veranderd in een gevangenis.’

Hoe gingen de Grieken met vluchtelingen om?

‘De mensen op Lesbos waren aanvankelijk gemotiveerd om vluchtelingen te helpen. Er was in het begin veel sympathie voor Syriërs, helemaal na de publicatie van de foto van Alan Kurdi, het driejarige jongetje dat in de Egeïsche Zee verdronken was en daar op het strand lag. Maar die stemming sloeg om. De Europese Unie dumpte het vluchtelingenprobleem bij de Griekse eilandbewoners, die bovendien te lijden hadden onder een zware economische crisis. De sfeer werd gespannen.’

En hoe gingen de vluchtelingen met elkaar om?

‘Tussen vluchtelingen onderling ontstonden spanningen. Er was te weinig voedsel, er waren te weinig voorzieningen en tenten boden onvoldoende bescherming tegen het weer. Een week voordat we in Moria arriveerden, was er een grote brand in het kamp geweest. Het was er gevaarlijk. Er gingen ziektes rond, mede vanwege de slechte hygiëne. Ik heb enkele dagen een flinke griep gehad. Er waren veel zieke kinderen in Moria. En de medische zorg was zwaar ontoereikend.’

Sterven ook veel mensen in Moria?

‘Er sterven helaas te veel mensen. Sommige vluchtelingen zijn zo wanhopig, dat ze een zelfmoordpoging doen. En nadat we vertrokken, brak de winter aan – compleet met sneeuw. Twee vluchtelingen zijn omgekomen door het inademen van giftige rook, nadat ze plastic hadden verbrand om warm te blijven.’

Na Moria kwam je in Athene terecht. Hoe weten vluchtelingen zich in de grote stad te redden?

‘Vluchtelingen zoeken in de grote stad hun eigen gemeenschap op. Zo gaan Afghanen naar het Victoriaplein, waar veel andere Afghanen rondhangen. Dankzij het netwerk dat je opbouwt vind je een plek om te logeren, weet je waar het internetcafé is en kom je in contact met geldwisselaars.

Maar vanwege de economische crisis was Athene in 2016 een slechte plek voor vluchtelingen. Velen wilden naar West-Europa doorreizen.’

En lukte dat?

‘Sommigen slaagden daarin. Anderen niet. Zij bleven achter in Athene. En weer anderen werden opgepakt door de autoriteiten en terug naar Afghanistan gestuurd. Dat gebeurt nu natuurlijk niet meer, nu de Taliban de macht in Afghanistan hebben overgenomen.’

In Nederland en in andere Europese landen wordt onderscheid gemaakt tussen ‘echte’ vluchtelingen en ‘gelukszoekers’, die om economische redenen zijn gevlucht. Maar kun je zo’n onderscheid eigenlijk wel maken?

‘Het is moeilijk om een zuiver onderscheid tussen ‘echte’ vluchtelingen en ‘economische migranten’ te maken. De grens die je trekt heeft altijd iets arbitrairs. Wij in Europa maken dit verschil tussen mensen, de vluchtelingen zelf doen dit niet.

‘De belangrijkste oorzaak van de vluchtelingenproblematiek is de grote economische ongelijkheid in de wereld’

‘‘Elke pijn verdwijnt, behalve die van honger’, luidt een bekend Afghaans gezegde. Op dit moment is de honger in Afghanistan een veel groter probleem dan de onderdrukking van de Taliban. De Afghaanse economie was twintig jaar afhankelijk van buitenlandse hulp. Die hulp is na de machtsovername van de Taliban weggevallen, daarom is de hele economie ingestort. Afghanen vluchten nu voor de honger, maar volgens de westerse definitie zijn ze dan economische migranten.’

Is het niet logisch dat westerse landen zo’n onderscheid maken? Nederland kan niet de hele wereld opvangen.

‘Natuurlijk niet. Nederland is een klein land. Je kunt als land, en al helemaal niet als individu, alle problemen in de wereld oplossen. Maar je moet jezelf wel de vraag stellen: ‘Kan ik meer doen?’ En: ‘Wil ik meer doen?’

‘In mijn boek bespreek ik grote problemen, maar heb daar geen simpele antwoorden voor. Maar de belangrijkste oorzaak van de vluchtelingenproblematiek is de grote economische ongelijkheid in de wereld. Er bestaat een kleine groep rijke landen, en een hele grote groep arme landen. Als die grote ongelijkheid aanhoudt, dan blijven er mensen uit arme landen die naar rijke landen willen emigreren.’

Zijn vluchtelingen vooral jonge mannen? Of vluchten ouderen, vrouwen en kinderen ook?

‘Ouderen, vrouwen en kinderen willen ook vluchten, maar het is te gevaarlijk voor hen. Daarom zijn het vooral jonge mannen die vluchten.

‘Toen in 2015 de grenzen even opengingen voor vluchtelingen, zag je ook dat veel vrouwen en kinderen de overtocht van Turkije naar Griekenland maakten, want het was toen veilig. Toen de grenzen weer werden gesloten, waren het weer vooral jonge mannen die de reis maakten.

‘Europese politici wijzen op de jonge mannen en willen daarom meer grenscontrole. Maar je moet dit omdraaien: vanwege het feit dat er zulke strenge grenscontroles zijn, kunnen alleen jonge mannen naar West-Europa vluchten.’

Uw vriend Omar en u maakten in 2016 de reis van Afghanistan naar Europa. Inmiddels is het 2022 en is Afghanistan in handen van de Taliban gevallen. Hoe heeft u dit ervaren?

‘Als een complete ramp. Het Westen heeft miljarden uitgegeven, maar vervolgens zijn de Taliban toch weer aan de macht gekomen. Dit falen heeft het Westen ook aan zichzelf te danken.

‘Dat Afghanen er nu massaal voor kiezen om te vluchten, vanwege de honger en vanwege de Taliban, is logisch. Maar het is ook een consequentie van ons falen.’

‘In Afghanistan is het duidelijk: mensen ontvluchten het land, omdat het Westen er een zooitje van heeft gemaakt’

Gaat deze vlieger ook op voor Syrië? Zijn de Syrische vluchtelingen ook ‘onze’ schuld, omdat we Bashar al-Assad te veel zijn gang hebben laten gaan?

‘Ten aanzien van Syrië heeft het Westen minder directe verantwoordelijkheid. In Afghanistan is het duidelijk: mensen ontvluchten het land, omdat het Westen er een zooitje van heeft gemaakt.’

Wat vindt u ervan dat Nederland zo weinig deed voor de Afghaanse tolken, die voor ons land hebben gewerkt? Nederland wil zo min mogelijk Afghaanse vluchtelingen opnemen.

‘Dit is een grove schande. Deze Afghanen hebben Nederland geholpen, maar nu ze de hulp van Nederland nodig hebben, geeft jullie overheid niet thuis en laat de tolken aan hun lot over om in Afghanistan te sterven. Dat is echt schandalig.’

Canada en de Verenigde Staten hebben meer gedaan voor de Afghanen die voor hen hebben gewerkt.

‘Ja, maar niet genoeg. Veel Afghanen die voor de VS hebben gewerkt, kunnen geen visum krijgen. En de Canadese premier Justin Trudeau heeft weliswaar gezegd dat Canada 40.000 Afghanen wil opnemen, maar tot nu toe zijn er slechts enkele duizenden toegelaten. Canada belooft iets, maar is dit nog niet nagekomen. Dat komt ook door de ingewikkelde bureaucratische rompslomp, die toentertijd juist is bedacht om migratie te ontmoedigen.’

Op dit moment komen veel Oekraïense vluchtelingen Europa binnen, die op de vlucht zijn geslagen voor de Russische invasie. Waarom worden deze vluchtelingen veel hartelijker ontvangen dan Syriërs en Afghanen? Komt dat door racisme?

‘Het komt inderdaad deels door hun ras, maar toch vind ik racisme in dit geval een groot woord. Het heeft ook met andere factoren te maken: religie natuurlijk, maar ook met het feit dat het makkelijker is om mensen te helpen die niet door jouw schuld in de ellende zitten. Oekraïners zijn slachtoffer van Rusland, niet van het westerse falen.’

En Afrikaanse migranten dan? Dat zij niet welkom zijn komt toch wel door racisme?

‘Racisme is inderdaad een factor, maar belangrijker hier is dat rijke landen liever geen arme mensen uit arme landen willen opnemen. Als we Afghanen zien, Syriërs of mensen uit Afrika, dan zien we het grote plaatje: arme mensen die willen delen in onze welvaart. We zijn bang om onze welvaart te verliezen. Dat gevoel hebben we niet bij Oekraïners.’

Zijn open grenzen en een vorm van wereldcommunisme de oplossing, wat sommige activisten bepleiten?

‘Utopisten hebben wel gelijk dat ons huidige systeem anders moet. We moeten veranderen. Onze samenlevingen, onze economieën, ook ons kapitalisme. Het communisme is mislukt, zo heeft de geschiedenis laten zien, maar het kapitalisme vernietigt onze planeet.

‘Het is erg moeilijk om je een andere wereld voor te stellen. Ik heb hier, als journalist, ook geen pasklaar antwoord voor. Maar we moeten erkennen dat ons huidige systeem onrechtvaardig is, dat het grenzen nodig heeft om arme mensen uit arme landen buiten te houden. We moeten nadenken over die andere wereld.

‘Tegelijkertijd moet je je niet blindstaren op systeemverandering en het feit dat je systemen in je eentje of als land niet kunt veranderen. Want je kunt als individu of als land veel voor anderen betekenen. Activisten zijn misschien te naïef en te radicaal wat betreft hun utopische idealen, maar ze doen mooie concrete dingen juist omdat ze door hun geloof in een betere wereld gemotiveerd zijn. In Athene bijvoorbeeld hielpen activisten van het No Border Network vluchtelingen in een leegstaand hotel.’

‘We moeten erkennen dat ons systeem onrechtvaardig is, grenzen nodig heeft om arme mensen buiten te houden’

Linkse partijen zijn voor een ruimhartig vluchtelingenbeleid, maar willen ook vasthouden aan de verzorgingsstaat. Wordt de verzorgingsstaat niet onbetaalbaar als je de grenzen opent en in theorie dus de hele wereld hier een beroep op mag doen?

‘Het idee van de verzorgingsstaat is ruim honderd jaar geleden ontstaan en ging hand en hand met de natiestaat. Europese landen waren nationalistisch en beschouwden zich als etnisch homogene naties. We leven nu in heel andere naties, heel andere samenlevingen. We moeten daarom nadenken over nieuwe modellen. We staan immers voor grote uitdagingen. Hierbij moeten we niet in nostalgie vervallen – de verzorgingsstaat zoals die vlak na de Tweede Wereldoorlog ontstond in West-Europa -, want die tijden komen nooit meer terug.

‘Tegelijkertijd wil je, als je gelijkheid belangrijk vindt, ook niet kiezen voor het recht van de sterkste, voor sociaal darwinisme. Er moet een nieuwe vorm van solidariteit komen. We moeten nadenken over de toekomst, hoe wij de wereld straks willen zien. We moeten beter leren met elkaar samen te leven op deze planeet, er moet meer gelijkheid komen en we moeten een ecologische ramp voorkomen. De antwoorden op deze vraagstukken zijn niet makkelijk, maar we moeten dit debat voeren – een debat dat over grenzen heen gaat.’