We hoeven niet bang te zijn dat er in de Verenigde Staten in de nabije toekomst een burgeroorlog zal uitbreken, denkt de historicus Jon Grinspan. Zulke theorieën zijn hooguit voer voor dystopische films, zoals de dit jaar verschenen film Civil War. Een herhaling van de Amerikaanse Burgeroorlog is volgens hem onrealistisch. ‘Hoe onplezierig de polarisatie vandaag de dag misschien ook is.’

Grinspan is curator politieke geschiedenis bij Smithsonian’s National Museum of American History. Dit jaar kwam zijn veelgeprezen boek Wide Awake uit, over jonge Amerikanen die in 1860 tegen de slavernij campagne voerden en ervoor zorgden dat Abraham Lincoln tot president werd verkozen. Enkele maanden daarna brak de Amerikaanse Burgeroorlog uit.

De Wide Awakes waren met duizenden, droegen militaire petten, hadden militaire rangen en marcheerden met fakkels door de straten. Grinspan ziet parallellen tussen 1860 en nu. ‘Veel mensen gaan de straat op, van Black Lives Matter-demonstranten en pro-Palestijnse activisten tot en met extreemrechtse Proud Boys en de Ku Klux Klan. Aan de ene kant doen de Wide Awakes aan ultrarechtse Amerikanen denken, zoals de demonstranten in Charlottesville die in 2017 ook met fakkels rondliepen. Maar deze beweging was kritisch over de slavernij en de term Wide Awake lijkt op woke.’

Waren de Wide Awakes ‘wokies’ avant-la-lettre? Volgens Grinspan ligt het genuanceerder. ‘Er bestaat nu een nieuwe Wide Awake-beweging, die voor sociale rechtvaardigheid strijdt en woke is in de moderne zin van het woord. Maar de Wide Awakes van de negentiende eeuw waren dat bepaald niet. De beweging wilde bijvoorbeeld niet de slavernij per direct afschaffen.’

‘Gelukkig zijn er vandaag de dag meer kranten die onafhankelijk het nieuws willen brengen’

Kritiek op de slavernij betekende in 1860 niet automatisch dat je abolitionist was, iemand die de slavernij wilde afschaffen. ‘Dat was toen een radicaal standpunt’, legt Grinspan uit. ‘De meeste mensen wilden geleidelijke verandering, niet meteen het systeem veranderen. In die zin lijken de abolitionisten van toen op de klimaatactivisten van nu, die ook de meerderheid van de bevolking niet achter zich hebben. Bovendien kampten de abolitionisten met een imagoprobleem: ze werden gezien als puriteinen, holier than thou-types. De kracht van Wide Awakes was dat ze van het protest tegen de slavernij een massabeweging maakten. En dat deden ze door voor een andere strategie te kiezen.’

De Wide Awakes waren dus niet tegen slavernij omdat ze zo begaan waren met het leed van de zwarte slaafgemaakten. Waarom dan wel?  Ze keerden zich tegen een kleine elite van witte slaveneigenaren, die medio negentiende eeuw buitenproportioneel veel invloed had op de Amerikaanse politiek, onder andere via de Democratische Partij en het Hooggerechtshof. De Wide Awakes zagen dit als een complot, maar dan anders dan de complottheorieën die tegenwoordig rondgaan. ‘Hedendaagse populaire complottheorieën over een deep state, zoals QAnon en Pizzagate, zijn niet gebaseerd op feiten. Maar de complottheorie over de macht van slaveneigenaren klopte gewoon, concluderen historici.’

Ten slotte ziet Grinspan parallellen tussen hoe de media toen opereerden en hoe ze dat thans doen. ‘In 1860 was 95 procent van de kranten partijdig. Het was toen financieel niet mogelijk om onafhankelijke journalistiek te bedrijven. De kranten toen verspreidden veel nepnieuws, wezen zondebokken aan en vielen minderheden aan, zoals zwarte mensen en katholieken. Veel zuidelijke kranten overdreven bijvoorbeeld doelbewust het aantal zwarte leden van de Wide Awakes, om op die manier angst voor zwarte mensen aan te wakkeren. En veel kranten in het noorden waren lange tijd kritisch over katholieke migranten, omdat die het ‘oorspronkelijke’ protestantse karakter van Amerika zouden aantasten. Gelukkig zijn er vandaag de dag meer kranten die onafhankelijk het nieuws willen brengen, maar daar staat tegenover dat nepnieuws en zondebokpolitiek op sociale media schering en inslag zijn.’