De Kanttekening sprak met Erdogan-biograaf Hannah Lucinda Smith. Wat voor iemand is Erdogan? In hoeverre is Turkije nog democratisch? En zal Erdogan erin slagen de seculiere erfenis van Kemal Atatürk uit te wissen? ‘Het was in 2003 absoluut niet duidelijk dat dit het pad zou zijn.’

De Britse journalist Hannah Lucinda was van dichtbij getuige van de neergang van de Turkse democratie, die na de mislukte coup van 2016 in een nog rapper tempo begon af te glijden. Erdogan nam media over of doekte ze op, sloeg protesten neer, veranderde de grondwet in zijn voordeel en vervolgde politieke tegenstanders. Ondertussen steeg Erdogans ster naar zo’n grote hoogte, dat hij inmiddels nog de enige ster aan het firmament lijkt.

Smith schreef hierover het boek Erdogan rising. The battle for the soul of Turkey, dat eind vorig jaar uitkwam. Het is lezenswaardig voor wie alles wil weten over de opkomst van Erdogan, die in 2003 voor het eerst premier werd, en zijn transformatie naar de autoritaire leider die hij nu is.

Smith woont en werkt nu bijna tien jaar in Turkije. Aanvankelijk vormde Turkije voor haar een uitvalsbasis om de burgeroorlog in Syrië te verslaan. In 2013 werd ze Turkije-correspondent voor the Times. We spraken met haar over haar boek en het fenomeen Erdogan.

Wat is volgens u de belangrijkste verandering in de Turkse samenleving van de afgelopen tien jaar?

‘Hoe de vrijheid van meningsuiting steeds meer is gesmoord. Dit is echt de meest verstrekkende verandering geweest. Natuurlijk was de situatie in Turkije wat de vrijheid van meningsuiting betreft nooit perfect. Ook voor Erdogan was dit niet zo. Berucht was bijvoorbeeld de wet waarin stond dat je Kemal Atatürk niet mocht beledigen. Ook het staatshoofd mocht je niet beledigen. Niettemin is de situatie nu veel erger geworden.’

Hoe komt dat?

‘Door Erdogan. Toen hij in 2003 aantrad als minister-president ging hij al de strijd aan tegen journalisten en cartoonisten door rechtszaken tegen hen te voeren. Hij was dus nooit fan van vrije media. Maar het proces is de laatste jaren enorm versneld. Er zijn nauwelijks nog onafhankelijke media. Zo is slechts één van de zes televisiestations niet in handen van Erdogans kliek. Ook vrijwel alle kranten en tijdschriften zijn niet meer onafhankelijk. Ze bedrijven bijna allemaal propaganda voor Erdogan en zijn AKP.’

Wat bedoelt u daarmee?

‘Alles wat Erdogan doet als politicus krijgt ruim aandacht. Daarnaast worden de narratieven die de regering graag wil horen verspreid. Er wordt niet eerlijk en afgewogen over de andere kant bericht. En tegenstanders van de regering worden uiteraard fel bestreden.’

En dat was enkele jaren eerder nog niet het geval?

‘Nee, ik vond Turkije aanvankelijk heel verfrissend. In Syrië, waar ik oorlogscorrespondent was, durfden mensen uit angst voor represailles niet met naam en toenaam in de krant. Er heerste daar echt een paranoïde sfeer. Turkije, waar ik kwam om bij te tanken en mijn artikelen te schrijven, was toen nog relatief vrij. Dit is nu definitief veranderd. Mensen zijn bang, durven niet meer te zeggen wat ze vinden, willen ook niet meer met naam en toenaam in de krant. Daarbij moet ik wel zeggen dat 2019 minder erg was dan het jaar ervoor. Dankzij de lokale verkiezingen in Istanbul, die door Erdogan werden verloren, hebben de mensen weer hoop gekregen. Ze durven nu meer, zeggen dingen tóch.’

U heeft, zo schrijft u ook in uw boek, nog nooit met Erdogan zelf gesproken. Wel sprak u met veel mensen die dichtbij hem staan en stonden. Wat voor iemand is hij?

‘Erdogan is in die zin niet uniek, dat hij net als veel andere politieke leiders charisma heeft. Daarnaast heeft hij twee gezichten. Het ene gezicht ken je wellicht: de boze Erdogan die in zijn speeches voor een groot publiek tekeer gaat tegen zijn vijanden en zich dreigend opstelt. Maar dit is niet de hele Erdogan. Alle mensen die ik sprak – getrouwen en voormalige getrouwen – vertelden mij dat hij heel warm is in de persoonlijke omgang. Hij is grappig. Hij herinnert je naam. Hij biedt je een kopje thee aan. Door op het persoonlijk niveau zo goed om te gaan met mensen kweekt hij loyaliteit.

‘Alle mensen die ik sprak vertelden dat Erdogan heel warm is in de persoonlijke omgang’

Ik sprak ook mensen die zich niet meer in zijn inner circle bevinden. Zij zijn in ongenade gevallen of zijn er zelf gedesillusioneerd uitgestapt omdat Erdogan niet meer de man zou zijn die hij ooit was. Ook zij zijn niet negatief over Erdogan. Er bestaat nog steeds een soort respect voor hem. Dat respect is er natuurlijk niet bij zijn vijanden, maar die mensen waren altijd al tegen hem. En zij kennen Erdogan niet persoonlijk.’

Maar de meeste Turken kennen Erdogan niet persoonlijk. Hoe komt het dat zovelen zich tot hem aangetrokken voelen?

‘Dat heeft met affectie te maken. Op politieke bijeenkomsten waar hij sprak – en die bijeenkomsten heb ik natuurlijk wel bezocht als journalist – voel je zijn charisma. Het is bijna alsof hij met jou aan het spreken is. Op de televisie merk je dat minder, helemaal als buitenstaander. Hij regeert Turkije niet met ijzeren vuist. Het is niet alleen repressie. Als dat zo was, dan had hij geen aanhang die hem haast verafgoodt.’

Over charisma gesproken: in uw boek schrijft u dat de enige politicus die echt met Erdogan concurreert Kemal Atatürk is, de oprichter van de seculiere republiek Turkije. Standbeelden en portretten van hem zie je overal in Turkije. Denkt u dat Erdogan erin zal slagen om de herinnering aan en de erfenis van Atatürk uit te wissen?

‘Dat zal hem niet lukken, hoewel Erdogan dit het liefst zou willen. Deels heeft Erdogan natuurlijk wel succes. Het seculiere Turkije beheerst niet meer de instituties. Vrouwen mogen hun hoofddoek ophouden op de universiteit. Erdogan wil een vrome generatie opvoeden en dankzij hem zijn er een heleboel religieuze middelbare scholen bijgekomen. Maar helemaal slagen in zijn doel zal Erdogan niet.

Het is een beetje een cliché, zeggen sommigen. Maar ik geloof wel degelijk dat er twee Turkijes bestaan. Het ‘witte’, seculiere Turkije en het ‘zwarte’, religieuze Turkije houden elkaar getalsmatig ongeveer in evenwicht. Dat is ook de reden waarom Erdogan Turkije niet totaal zal kunnen veranderen: een te groot deel van de bevolking is daar tegen.’

In tegenstelling tot zijn collega’s Assad en Poetin heeft Erdogan geen totaal overwicht in zijn land. De AKP heeft geen absolute meerderheid, maar moet samenwerken met de ultranationalistische MHP. Hoe komt dit?

‘Turken zijn heel trots op hun democratie. Assad en Poetin kunnen knoeien met verkiezingsuitslagen. Erdogan kan dit niet. De verkiezingen zelf zijn democratisch. Dat bleek ook uit de lokale verkiezingen in Istanbul vorig jaar. Er kwamen opnieuw verkiezingen, maar die werden ook opnieuw door Erdogan verloren.’

Maar het feit dat er gelukkig niet geknoeid wordt met stemmen betekent toch niet dat de verkiezingen eerlijk zijn? Er is geen vrije pers in Turkije.

‘Dat klopt. Erdogan heeft de media in handen, waardoor er vrijwel alleen aandacht is voor hem en de AKP en nauwelijks voor de oppositiekandidaten. Belangrijk is daarnaast de Turkse grondwet. Turkije heeft sinds 2017 een presidentieel systeem, dat Erdogan in staat stelt om per decreet te regeren. Het parlement is een façade geworden. Zijn aanhangers zeggen: ‘Turkije is geen dictatuur, want we organiseren verkiezingen.’ Maar het ligt inderdaad een stuk ingewikkelder.’

De links-seculiere CHP heet de grootste oppositiepartij te zijn. Maar is dit wel een echte oppositiepartij? Zo staat de CHP net als Erdogan achter het de kop indrukken van het Koerdische autonomiestreven, de militaire operaties in Syrië, de vervolging van vermeende Gülen-sympathisanten en de ontkenning van de Armeense Genocide.

‘Over de standpunten die je noemt bestaat in Turkije een brede consensus. Niet alleen de AKP en de MHP, maar ook de CHP en de IYI (een seculier-nationalistische oppositiepartij, red.) vinden dit. Turkije is niet alleen een nationalistisch land, maar ook een gemilitariseerd land vanwege de dienstplicht en de veertigjarige oorlog met de PKK. De meeste Turken staan achter het beleid van de regering ten aanzien van de Koerdische kwestie, de invasie in Noord-Syrië, de vervolging van de Gülenbeweging en de ontkenning van de Armeense Genocide.

Maar dat de CHP de militaire operatie in Syrië steunt betekent niet dat ze de het regeringsbeleid klakkeloos volgen: hierover stellen ze kritische vragen. De CHP bestaat sinds 1923, het jaar dat de Republiek Turkije is opgericht. Decennialang was de CHP aan de macht, nu is de partij dat duidelijk niet meer. Hoewel ze inderdaad sommige standpunten delen met de AKP, staan ze een ander Turkije voor dan Erdogan.’

‘In zijn politiek is Erdogan geen islamist meer’

Was Erdogan, toen hij in 2003 minister-president werd, een oprechte democraat?

‘Je moet dit vraagstuk niet bekijken met een westerse bril. Turkije is echt een heel ander land. Erdogan was eerst lid van de Refah (de islamistische Welvaartspartij die in 1998 werd verboden, red.) van Necmettin Erbakan en stond een onversneden islamistische politiek voor. Hij belandde in 1998 in de gevangenis omdat hij op een politieke bijeenkomst een islamistisch gedicht had voorgelezen dat opruiend zou zijn. Maar na zijn gevangenschap had hij zich – naar eigen zeggen – bekeerd tot de democratie.

Toen Erdogan in 2003 als minister-president begon, zei hij goede dingen. Een deel van de Turkse samenleving wantrouwde hem echter nog steeds en geloofde dat hij niet was veranderd. Ik vind het lastig. Voormalige getrouwen van hem, zoals oud-president Abdullah Gül, waren oprecht democraat. Daarover twijfel ik niet. Maar of Erdogan dit ook is geweest, daarover ben ik niet zeker. Ik denk toch dat het Erdogan vooral ging om zijn persoonlijke ambities. Democratie was daarvoor een middel.’

Had men in 2003 kunnen voorspellen dat Turkije zich zou ontwikkelen richting een autoritaire staat waar geen vrije pers is en waar tienduizenden politieke tegenstanders in de gevangenis zitten?

‘Nee, niet dat het zo ver zou gaan. Wel zou je misschien, op basis van zijn persoonlijkheid, kunnen voorspellen dat Erdogan autoritairder zou worden als hij zo lang aan de macht zou blijven. Maar het was in 2003 absoluut niet duidelijk dat dit het pad zou zijn. En Erdogan had gelijk met zijn pro-Europese koers van toen en zijn poging om de politieke macht van het leger te breken.’

Is Erdogan wel een echte islamist? Of is hij eigenlijk een machiavellist, die het vooral gaat om het vergroten van zijn eigen macht en daarvoor de islam gebruikt?

‘Hij is oprecht vroom. Hij heeft een zeer godsdienstige opvoeding gehad. Wel vraag ik mij af hoe hij dit voor zichzelf weet te verenigen met corruptie en ander onvroom gedrag. Maar in zijn politiek is Erdogan geen islamist meer. In 2003 was hij een hervormer die Turkije vrijer leek te maken. Dit veranderde in 2011 bij het uitbreken van de Arabische Lente, toen Erdogan het islamistische pad insloeg en hoopte dat in Egypte, Syrië en andere landen de Moslimbroederschap aan de macht zou komen. Sinds 2015, het jaar dat hij is gaan samenwerken met de MHP, is Erdogan echter een old school nationalist geworden. Het gaat Erdogan om macht. Hij is inderdaad een machiavellist.’

‘Democratie was een middel voor Erdogans persoonlijke ambities’

Op een schaal van 1 tot 10: hoe democratisch is Turkije nog?

‘Dit vind ik een hele moeilijke vraag, die ik eigenlijk niet goed kan beantwoorden. Met de mediavrijheid is het zeer droevig gesteld in dit land. Maar er zijn wel andere partijen en er wordt niet geknoeid met verkiezingsuitslagen. Het hangt er dus heel erg vanaf naar welk aspect je kijkt.’

Markeerden de coup van 15 juli 2016 en daaropvolgende zuiveringen het einde van de democratie in Turkije? Of kondigde dit einde zich al eerder aan? 

‘Toch eerder, denk ik. De coup heeft alles wel versneld en gaf Erdogan een voorwendsel om met zijn vijanden af te rekenen.’

Zou je misschien 2013 als jaar moeten nemen, toen de Gezi-protesten bloedig werden onderdrukt?

‘Het einde begon denk ik nog eerder. Ik ben sinds 2013 Turkije-correspondent, maar de mensen die ik spreek zeggen dat het proces eerder begonnen is – in 2010 misschien al. Sommigen denken zelfs aan 2005, toen kritiek op Erdogan binnen de AKP op ondemocratische wijze de kop in werd gedrukt.’

Een Nederlandse Erdogan-aanhanger vertelde mij dat Erdogan zo populair is bij de Turken en nog lang aan de macht zal blijven omdat hij over geloofwaardigheid beschikt. Als burgemeester en later als minister-president deed hij veel voor de gewone man. Hij moet het wel heel erg bont maken, wil hij zijn geloofwaardigheid verliezen. Wat vindt u van deze analyse? Wanneer verliest Erdogan zijn geloofwaardigheid?

‘Die heeft hij al verloren. Ook bij zijn achterban. Erdogan heeft vorig jaar de verkiezingen in Istanbul verloren – ook in de arme, conservatief-islamitische wijken die hem in de jaren negentig aan zijn burgemeestersambt hielpen. De gedwongen re-run in Istanbul, die Erdogan opnieuw verloor, was vooral heel pijnlijk. Zijn adviseurs hadden Erdogan echt moeten waarschuwen dat hij dit niet moest doen. Maar Erdogan wordt tegenwoordig omringd door baantjesjagers, ja-knikkers en vleiers die hem niet van goed advies voorzien.’

‘Erdogan heeft zijn geloofwaardigheid verloren’

Tot slot: in 2023 staan er weer presidentsverkiezingen op het programma. Zal Erdogan die wederom winnen?

‘Een belangrijke vraag. Maar ik wil mij niet aan voorspellingen over de toekomst wagen – al helemaal niet over wie de verkiezingen gaat winnen.’

Recep Tayyip Erdogan (1954) werd geboren in Istanbul en groeide op in Rize, een plaats aan de Zwarte Zeekust. Als tiener ging hij naar de Imam Hatip-school, een religieuze beroepsopleiding. Daarna zou Erdogan bedrijfskunde en economie hebben gestudeerd aan de Universiteit van Marmara, maar critici geloven dat zijn diploma een vervalsing is.

Erdogan was een semi-professioneel voetballer en belandde via een anticommunistische actiegroep in de jaren zeventig in de politiek. Hij schreef in 1974 het toneelstuk Maskomya. Daarin worden de vrijmetselarij, het communisme en het jodendom als het kwaad voorgesteld. De titel Maskomya is een combinatie van de eerste letters van de Turkse woorden voor ‘vrijmetselaar’, ‘communist’ en ‘jood’.

Erdogan was actief voor de islamistische Partij voor Nationale Redding (MSP) van Necmettin Erbakan en leidde de jeugdafdeling. Deze partij werd verboden na de militaire staatsgreep van 1980. Erdogan sloot zich toen aan bij de islamistische Welvaartspartij (Refa) van diezelfde Erbakan. Namens Refa won Erdogan in 1994 de burgemeestersverkiezingen van Istanbul.

Refa werd verboden na de militaire staatsgreep van 1980. Erdogan belandde zelf in 1998 in de gevangenis. Volgens de rechter had hij op een partijbijeenkomst een opruiend gedicht voorgedragen. Het gedicht bevatte onder andere deze passage: ‘Minaretten zijn onze bajonetten, koepels onze helmen, moskeeën onze kazernes en gelovigen onze soldaten.’

Na zijn vrijlating uit de gevangenis in 1999 brak Erdogan met zijn leermeester Erbakan. Erdogan, die door zijn verblijf in de gevangenis populair was geworden bij veel conservatief-religieuze kiezers in het land, werd de leider van de Partij voor Rechtvaardigheid en Ontwikkeling (AKP). Deze partij probeerde islamisme en democratie met elkaar te verzoenen.

Erdogans partij won in 2002 de verkiezingen, maar Erdogan mocht zelf geen premier worden omdat hij in 1998 was veroordeeld. Een jaar later mocht dat wel, nadat de grondwet was gewijzigd.

De eerste jaren van Erdogans premierschap kenmerkten zich door meer liberalisering. Turkije werd kandidaat-lid van de Europese Unie en ging vredesbesprekingen aan met de Koerdische Arbeidspartij (PKK), die het land lange tijd had geteisterd met terroristische aanslagen.

Na 2010 veranderde het beleid. De linkse Gezi-protesten van 2013 werden keihard de kop ingedrukt. Ook overleefde Erdogan een corruptieschandaal, waar de aan de Gülenbeweging gelieerde krant Zaman een belangrijke rol in speelde. Hij begon de onafhankelijke media steeds meer te muilkorven. Sommige media werden overgenomen, sommige werden gesloten. Tevens hervatte Erdogan de oorlog tegen de PKK.

In juli 2016 pleegden eenheden binnen het Turkse leger een mislukte couppoging tegen Erdogan. Volgens Erdogan was Fethullah Gülen het brein achter deze coup, maar hij ontkent dit zelf. Hierna werden tienduizenden vermeende Gülen-sympathisanten ontslagen en gearresteerd. Ook werden de media en het onderwijs nog meer onder controle van de regering gebracht.

In april 2017, terwijl in Turkije nog de noodtoestand heerste in de nasleep van de coup, won Erdogan een referendum over de invoering van een presidentieel systeem. Hierdoor kan de president per decreet regeren en hebben parlement en kabinet minder macht dan voorheen.

In 2019 leed Erdogan enkele gevoelige nederlagen op rij. Zijn AKP verloor bij de lokale verkiezingen in zowel Istanbul als in hoofdstad Ankara, in Antalya en in Izmir, de derde stad van het land. De AKP vroeg de nederlaag in Istanbul te annuleren en dat verzoek werd door de rechter gehonoreerd. Toch verloor de partij ook in deze tweede ronde van de CHP.

Tevens verlieten enkele prominente AKP-kopstukken Erdogans partij. Ali Babacan, voormalig vice-premier en minister van Financiën, wil samen met ex-president Abdullah Gül een nieuwe partij oprichten. Doel is om de macht van Erdogan te breken en het Turkse politieke systeem grondig te hervormen. Dit geldt ook voor Ahmet Davutoglu, voormalig minister van Buitenlandse Zaken en premier onder Erdogan. In december richtte hij de Toekomstpartij op.