‘Vanuit een norm van pluraliteit en rechtvaardigheid moeten we een systeem opzetten waarbij de natuur steeds de tijd krijgt om te regenereren, zodat de komende generaties ook op deze aarde kunnen leven.’

Het was de vrije geest van de stad die haar dertig jaar geleden naar Amsterdam trok. ‘Dames met parelketting spraken er met punkers. Niemand die aan mij vroeg waar ik vandaan kwam. Ik werd in het Nederlands aangesproken’, vertelt de van oorsprong Duits-Iraanse filosofe Heidi Dorudi in een interview met deze krant. Inmiddels is de hoofdstad door oprukkende gentrificatie en massatoerisme drastisch veranderd. Er zijn rijke en arme wijken en mensen van verschillende achtergronden komen elkaar minder tegen dan voorheen. ‘Dat is jammer, want daarmee komt ook de pluraliteit onder druk te staan.’

In het voorjaar van 2019 verschijnt haar eerste boek Metafysica en kritiek bij Hannah Arendt bij Alinea Uitgevers, over het denken van de politiek filosofe. Hannah Arendt (1906-1975) verdiepte zich in de oorsprong en werking van het totalitarisme. Eén van haar conclusies was dat totalitaire systemen steevast verscheidenheid willen vervangen door éénvormigheid.

Pluraliteit oftewel diversiteit als grondkenmerk en realiteit van elke samenleving dus. ‘De denkbeelden van Arendt zijn juist nú broodnodig’, vindt Dorudi. ‘Kijk naar de talloze beweringen die er tegenwoordig over moslims worden gedaan. Veel beschrijvingen zijn stereotiep, bijna alsof je een horoscoop leest. Leeuwen zijn dominant, schorpioenen kunnen venijnig uit de hoek komen. Terwijl, er wonen 1,6 miljard moslims op aarde, die kun je toch niet reduceren tot één en dezelfde karikatuur.’

Eén van de manieren om je te weer te stellen tegen totalitarisme is volgens Arendt het beschermen van de pluraliteit. ‘Pluraliteit is de wet van de aarde. Juist omdat er per definitie verschil is, we allemaal verschillend zijn, moeten we vechten voor rechtvaardigheid en gelijkwaardigheid. Ieder mens heeft het recht om op deze aarde te leven en een goed bestaan te lijden.’

Je benadrukt het onderscheid tussen identificatie en identiteit.
‘Identiteit kies je niet zelf, die krijg je opgeplakt. Er zit een traditie met een bepaald verwachtingspatroon aan vast. Bijvoorbeeld dat de buitenwereld aan jonge vrouwen vraagt wanneer ze aan kinderen beginnen. Terwijl er ook vrouwen zijn zoals ik die zich niet identificeren met het moederschap. Hier zit het verschil met identiteit. Een ander voorbeeld is de identiteit allochtoon. In Iran was ik geen allochtoon, dat ben ik pas geworden sinds ik in Nederland woon. De politiek gebruikt die opgeplakte identiteiten om mensen uit te sluiten. Ze laten zien ‘jij hoort er niet bij’. Denk aan de uitspraken van premier Rutte, ‘doe normaal’ of ‘pleur op’. In de jaren dertig van de vorige eeuw gebeurde dat ook, maar dan in extremo. Arendt, die zelf gevlucht was uit Nazi-Duitsland omdat ze Joods was, probeerde na de oorlog te begrijpen hoe dit uitsluitingsmechanisme tot stand kwam.’

Wat zou Arendt zeggen over deze tijd?
‘Ik denk dat ze treurig zou zijn over wat er nu gebeurt in de wereld. Het Westen bevindt zich in een fascistische tijd en de liberale democratie bestaat alleen nog bij naam. Kijk naar Oostenrijk waar een radicaal-rechtse partij een coalitie heeft gevormd met de grootste conservatieve partij. Hongarije waar premier Orbán de democratie probeert te ondermijnen, Polen waar ze de onafhankelijke rechters willen vervangen door marionetten van de regering. Eén van de pijlers van de liberale democratie is juist de onafhankelijkheid van de rechtspraak. Ik denk dat we heel goed moeten oppassen dat niet hetzelfde gebeurt als voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog.’

Dat is nogal een uitspraak. De feiten nu zijn toch heel anders?

‘Tot op zekere hoogte. Veel waarvan je later zou kunnen denken ‘hoe heeft dit kunnen gebeuren’, gebeurt nu. Trump die de kinderen van immigranten bij de grens weghaalt en opsluit. Er zijn nog steeds honderden kinderen die hun ouders niet hebben teruggevonden. Inmiddels gebeurt het separeren niet meer, maar worden kinderen weer samen met hun ouders opgesloten. De wereld was even in rep en roer, maar nu hoor je er niets meer over. Trump test zijn grenzen uit. En zie ook Klaas Dijkhoff met zijn plannen om het Deense ‘gettomodel’ in Nederland te implementeren.’

Denk jij dat je door je Duitse achtergrond hier extra scherp op bent?
‘Ik denk het wel. Ik ben in Iran opgegroeid en zat daar op een Duitse school. De nazigeschiedenis is een erfenis van schuld die Duitse kinderen echt werd ingeprent. Op mijn twaalfde kreeg ik op school films te zien over Auschwitz en de Shoah. We werden opgevoed met het belang van zelf nadenken, niet klakkeloos en ongetoetst geloven wat iemand zegt. Het is echter niet alleen mijn Duitse achtergrond waardoor ik zo kritisch ben op uitsluitingsmechanismen. Ik ben in Iran geboren en opgegroeid. In 1980 vluchtten we naar Oostenrijk, waar mijn grootouders woonden. Mijn familiegeschiedenis is complex. Mijn moeder komt uit Slovenië en behoorde daar tot de Duitstalige minderheid. In 1944 heeft Hitler alle Duitstalige minderheden genaturaliseerd en tot Duitsers gemaakt. Na de oorlog werd Slovenië onderdeel van Joegoslavië. Josip ‘Tito’ Broz, de toenmalige dictator van Joegoslavië deed aan etnische zuivering en verjoeg alles en iedereen wat Duits was. Mijn moeder en haar familie zijn naar Oostenrijk gevlucht waar ze twee jaar in een vluchtelingenkamp zaten. Uiteindelijk zijn ze allemaal genaturaliseerd tot Oostenrijker, alleen mijn moeder wilde Duitse blijven. Mijn vader was een Iraanse architectuurstudent die onder de sjah met een beurs naar het Westen, naar Wenen, was gestuurd met de eis daarna terug te komen om het land te moderniseren. Ze trouwden en verhuisden naar Teheran. Door de revolutie van 1979 werden we weer vluchteling en kwam ik met mijn zussen terecht bij mijn grootouders die ons eigenlijk niet wilden hebben. Pas jaren later kwamen mijn ouders ons achterna. Ik denk dat ik me door mijn geschiedenis en ervaring als vluchteling extra verbonden voel met Arendt.’

Welke oplossing biedt het denken van Arendt voor deze tijd?
‘Voor haar is het allemaal afhankelijk van het individu. Ieder mens moet kritisch denken. Bovendien kent ze waarde toe aan de handelingsvrijheid die we bezitten. Zij publiceerde het boek Eichmann in Jeruzalem over het proces tegen Adolf Eichmann, die in de Tweede Wereldoorlog verantwoordelijk was voor het transport van Joden naar de vernietigingskampen. Daarin concludeert Arendt dat Eichmann geen kwade genius was, maar wel klakkeloos deed wat hem werd opgedragen, zonder erover na te denken. Het boek heeft de ondertitel De banaliteit van het kwaad. Door gehoorzaam criminele wetten uit te voeren, ondersteun je ze in feite. Dat is mededaderschap en niet ‘een onschuldig uitvoeren van wat je van hogerhand wordt opgedragen’. Verzet betekent ook je uitspreken tegen uitsluitende en reducerende denkbeelden en retoriek. We moeten niet na alweer een tenenkrommende uitspraak van Trump zeggen: ‘Ach luister niet naar hem, het is maar een idioot’.’

Hoe passen de denkbeelden van Arendt bij het thema van de huidige klimaatverandering?
‘Die zijn daar relevant bij. Ik heb bijvoorbeeld nooit begrepen hoe een oneindige economische groei mogelijk is. Arendt zegt dat dat ook niet kan in een eindige wereld. Alles is eindig; wij zijn sterfelijk en ook de aarde kan maar een bepaalde populatie levende wezens aan als ze niet voldoende tijd krijgt om te regenereren. Zij zag ook de gevaren van de technologische vooruitgang. Ze maakte mee dat er atoombommen op Japan werden gegooid, waardoor oorlogen volledig veranderden. Voorheen waren er na een oorlog winnaars en verliezers, maar bij zo’n nucleaire strijd zijn er geen winnaars of verliezers meer, dan is er enkel nog de totale vernietiging van de aarde. Ook nu zetten we het voortbestaan van de aarde op het spel. We ontbossen de aarde om palmolie te produceren. We pompen fossiele brandstoffen uit de aarde, terwijl we weten dat door de uitstoot onze ijskappen smelten. Luchtstromen veranderen en klimaatwetenschappers zeggen niet te weten wat voor effect dat zal hebben de komende jaren. Er zijn tipping points, kantelpunten die ons klimaat onomkeerbaar veranderen. Misschien zijn we al over zo’n punt heen, we weten het niet. De afgelopen dertig jaar zijn driekwart van de insecten uitgestorven. Zij zijn onderdeel van de voedselketen. Als zij er niet meer zijn, dan verdwijnt wellicht al het leven. Ik denk dat als we de natuur de ruimte en de mogelijkheid voor regeneratie geven, zij zich ook weer kan herstellen. Maar daarmee moeten we wel nu beginnen.’

Welke verantwoordelijkheid ligt er bij het economisch beleid van landen?
‘We moeten het neoliberale systeem per direct afschaffen. Arendt schrijft in haar boek Totalitarisme dat imperialisme een gevolg is van het kapitalistische systeem dat een oneindige economische groei nodig heeft. De term neoliberalisme werd toen nog niet gebruikt. Toen de markten hier in Europa verzadigd raakten en de grondstoffen opraakten, trokken ze naar andere delen van de aarde, naar Afrika en Azië, om de oneindige economische groei voort te zetten. We moeten geld niet langer zien als einddoel maar als middel. We leven nu in een tijdperk waarin circa één procent van de wereldbevolking de helft van het vermogen bezit. Maar als we zeggen dat de aarde een thuis moet zijn voor ieder mens, zoals Arendt vond, dan betekent dat dat er gedeeld moet worden. Vanuit een norm van pluraliteit en rechtvaardigheid moeten we een systeem opzetten waarbij de natuur steeds de tijd krijgt om te regenereren, zodat de komende generaties ook op deze aarde kunnen leven.’

Dit artikel kwam tot stand dankzij een subsidie van de Stichting Maand van de Filosofie.