Deze zomer lanceerde Koert van der Velde een serie filmpjes over de islam. In tien mini-docu’s koppelt hij steeds een ander geloofsthema aan de actualiteit. Het is een antwoord op de ‘kletskoek’-film van Geert Wilders, Fitna.

In de jaren tachtig en negentig maakte godsdienstwetenschapper en publicist Koert van der Velde (57) lange reizen door de landen in het Midden-Oosten. Hij bezocht er theehuizen en moskeeën en ontmoette er soefistische sjeiks, fundamentalisten en vooral veel gewone moslims. Over zijn ervaringen schreef hij het boek Vrienden van God dat deze zomer in een herziene uitgave als e-book verscheen. De Kanttekening sprak hem.

Kom je in Nederland weleens in een moskee?
‘In Leiden bezocht ik een tijdlang samenkomsten van de soefiorde Nimatullahi van een Iraanse sjiitische sjeik. De bezoekers, voornamelijk hoogopgeleide ruimdenkende Iraniërs en Nederlanders, lezen er samen gedichten en maken muziek. Ik vond het er prettig.
In de Marokkaanse moskee bij mij op de hoek hing een totaal andere sfeer. Ik heb een paar dagen meegedaan met de ramadan. Voor zonsondergang ging ik naar de moskee. De mannen daar keken me raar aan. Af en toe kwam iemand naar me toe en vroeg ‘wat moet je hier, ben je moslim?’ ‘Nee, maar ik ben nieuwsgierig’, zei ik dan. Dat was prima, maar als ze het vasten verbraken, zat ik weer op mijn fiets naar huis. Niemand vroeg of ik wilde blijven, ik hoorde er niet bij. Vooraf heb ik keurig toestemming gevraagd aan de imam. Ik schrok van zijn orthodoxie. De dingen die hij wil dat ik geloof, zijn volstrekt ongeloofwaardig. En ook een beetje arrogant. ‘Wie het ware geloof niet beaamt, gaat naar de hel’, zei hij. De islam heeft een probleem in Nederland. Het loopt niet parallel aan wat wij hier collectief belangrijk vinden, bijvoorbeeld dat mannen en vrouwen gelijke rechten hebben. De islam zou zich moeten aanpassen. Dat kan ook best, je kunt ook goed met de door Nederlanders gedeelde normen en waarden moslim zijn.’

Dat is nog niet zo eenvoudig. De Koran is het letterlijke woord van God.
‘Ja, maar je kan die woorden toch kneden zoals je wil? Je kunt wel honderd kanten op met een heilige tekst. Er bestaan ook moderne interpretaties. Tot in de negentiende eeuw was het soefisme de normale verschijningsvorm van islam. Er waren mannelijke, vrouwelijke en zelfs gemengde soefiordes, gelovigen hadden hun eigen spirituele pad. In de trein van Caïro naar de zuidelijke stad Aswan passeer je misschien wel duizend graven van soefiheiligen, witte koepeltjes in het landschap. Veel van die graven worden nog steeds in ere gehouden. Mensen gaan erheen met hulpvragen: de ezel is doodgegaan, er is een zieke. In de jaren negentig maakte ik in een achterafstraatje in Alexandrië een zikr mee, een ritueel waarin deelnemers de naam van God, Allah, herhalen en zo de beleving zoeken van de eenheid met God. Mannen en vrouwen dansten, dronken alcohol en rookten hasjiesj, dat bestaat ook in de islam. Ik ben benieuwd hoe het nu met hen gaat.’

Wat denk je?
‘De soefiordes zijn steeds meer in de verdrukking gekomen. Niet alleen door de opkomst van de fundamentalistische islam die niets moet hebben van soefisme. De ordes kregen een slechte reputatie. De sjeik, de leider van de soefiorde is een afstammeling van een soefiheilige die contact met de profeet Mohammed had, en Mohammed met God. Dus die man die zegt wat jij moet doen, spreekt met goddelijke autoriteit. Je kunt erop wachten dat het verkeerd gaat. En het ging ook vaak verkeerd. En toen de invloed van het Westen groter werd, werden mensen ook kritischer. Ze gingen zeggen ‘dit is helemaal geen islam’.’

Je filmpjes heten Fitna. Waarom koos je voor die naam?

‘Fitna betekent beproeving en heeft verschillende deelbetekenissen. Als mensen onderling ruzie maken wordt het fitna genoemd, als vrouwen opstandig zijn is het fitna. Mijn serie gaat over de hete hangijzers in de islam, waar is het spannend, waar is fitna? En ja, het is ook een verwijzing naar het voornemen van Wilders om nu, negen jaar na zijn eerste Fitna-film, nog negen nieuwe filmpjes uit te brengen.’

Wat vind je van Wilders’ film?
‘Waardeloos. Hij doet alsof passages over geweld, die vele eeuwen geleden op papier zijn gezet, een soort receptenboek zijn geworden voor iedere moslim. Dat is kletskoek natuurlijk. En flauw, het is allang ontzenuwd. Maar argumenten doen er bij de PVV niet toe, het is ideologie. Er wordt gezocht naar een stok om de hond te slaan. Wilders doet aan alternative facts.’

Tegelijkertijd lijken de recente aanslagen in Europa door de islam geïnspireerd. Zo zien de daders dat in ieder geval wel. De jongens die verantwoordelijk zijn voor de aanslagen in Barcelona en Cambrils waren onder invloed van een imam.
‘Ja, die mogelijkheid zit in de islam, dat is waar, maar er zitten heel veel mogelijkheden in. Wilders maakt de fout door te zeggen ‘het is de islam’. Nee, het is een verschijningsvorm van de islam. Op de website Republiek Allochtonië zag ik een enorme lijst van moslimorganisaties die zich in de loop van de tijd van de aanslagen hebben gedistantieerd. Ik denk dat het punt wel is bereikt dat je niet meer van moslims kunt verlangen om iedere keer afstand te nemen. Wat ik wel mis, is een gebrek aan kritiek. In de filmpjes Fitna 2 en Fitna 3 komen moslims aan het woord die zich haasten te verklaren, dat de islam niets met IS te maken heeft. Angela Merkel en Barack Obama zeggen dat ook, om politieke redenen. Dat is kletskoek. IS is een diepreligieus islamitisch verschijnsel. Je wil dan kennelijk niet zien dat er een probleem in jouw religie zit, je steekt je kop in het zand. De Marokkaans-Spaanse moeders uit Ripoll zeiden hetzelfde, dit doet onze godsdienst niet, de islam is vreedzaam. Ze willen niet zien dat hun eigen kinderen een andere interpretatie hebben van de islam. Het feit dat er meerdere vormen van islam zijn, is moeilijk voor veel moslims.’

Waarom is dat?
‘Er is een oud gebruik in de islam dat takfir heet. Moslims geloven dat er maar één juiste interpretatie van de islam is en geloofsgenoten met andere opvattingen worden tot ongelovigen verklaard. Zoals de moeders van de aanslagplegers vinden dat IS geen islam is, zo vindt IS dat moslims met andere opvattingen geen moslims zijn. Een ander belangrijk begrip is de oemma. Moslims vormen samen één gemeenschap van God en zo redeneren ze ‘als er maar één gemeenschap is dan is er ook maar één islam’. Imams waarschuwen voor ruzies binnen de oemma, omdat het kan leiden tot machtsverlies. In sommige politieke situaties wordt dit een gevaarlijk sentiment, bijvoorbeeld bij moslims die zich enorm druk maken over het lot van de Palestijnen. Natuurlijk mag dat, ze hebben daar ook een punt. Maar hoe gaat het met de Houthi’s in Jemen? En hoe gaat het in Soedan, daar hebben moslims genocides gepleegd. Er is binnen de islam ook genoeg rottigheid om je boos over te maken. Moslims steunen de Palestijnen, omdat de tegenstander niet islamitisch, maar joods is. Dat is te gemakkelijk. Op Facebook zie je zoveel jodenhaat bij moslims. Ze maken zich niet druk om Jemen, omdat de slechteriken daar moslims zijn. Het heeft te maken met het onderscheid tussen de dar al-Harb, het huis van de ongelovigen, en de dar-al Islam, het islamitische deel van de wereld. Daar is een stukje uit gepikt door die joden. Dat is demagogie.’

Hoe denk jij dat de toekomst eruit zal zien?
‘Dat hangt ervan af. Als uiterst-rechtse politici gaan regeren, neemt de polarisatie toe. Dan zullen veel mensen uit het brede midden naar de conservatieve hoek verhuizen. Maar als alles wat relaxter wordt, dan groeit de groep liberaal denkende moslims. De echte strijd woedt in de islam. Er is een polarisatie aan de gang tussen monotheïsme en polytheïsme (Van der Velde doelt hier niet letterlijk op polytheïsme in de zin van meerdere goden, maar een pluralistisch beeld van God waarbij aan personen goddelijke eigenschappen worden toegedicht, red.). Het monotheïsme is zich aan het herformuleren en met veel geld uit Saoedi-Arabië bezig de wereld te bekeren. Daartegenover staat de geloofsbeleving van de gewone man, die bevolkt wordt door soefiheiligen, djinns en engelen. Diezelfde tweestrijd zag je binnen het christendom. Tijdens de reformatie in de zestiende eeuw vormden de protestanten die monotheïstische en de katholieken de polytheïstische pool. De polytheïstische variant binnen de islam heeft helaas niet erg veel zelfbewustzijn. Polytheïsme ofwel shirk is een scheldwoord in de islam, dus openlijk belijden dat je de streng-monotheïstische varianten van de islam afkeurt, is lastig. Je zou toch wensen dat geseculariseerden, soefi’s en volgers van volksislam een soort verbond kunnen vormen op basis van erkenning van de waarde van levensbeschouwelijk pluralisme.’