Peter Malcontent laat in Splijtzwam in de polder zien hoe 7 oktober het Nederlandse Israëlbeleid veranderde, nieuwe breuklijnen blootlegde en een dieper maatschappelijk en politiek conflict ontketende.

In zijn pas verschenen boek Splijtzwam in de polder – een volledig geactualiseerde editie van Een open zenuw (2018) – onderzoekt historicus Peter Malcontent het Nederlandse Israëlbeleid en het debat daarover. Hoezeer is de Nederlandse politiek na 7 oktober 2023 veranderd? En waarom zorgt dit conflict voor zoveel polarisatie?

Is de Nederlandse Israëlpolitiek na 7 oktober veranderd?

‘Ja, een beetje – maar minder snel dan vaak wordt gedacht. We hebben lang twee zeer pro-Israëlische regeringen gehad. Zowel het demissionaire kabinet-Rutte als het kabinet-Schoof hielden aanvankelijk vast aan dezelfde lijn. Maar wat je ziet, is dat pas onder druk van de samenleving het beleid wat begon te schuiven. Eerdere, linksere kabinetten deden dat niet. Maar dit kwam natuurlijk ook vanwege het verschrikkelijke Israëlische geweld, dat er niet eerder was. Nederland moest een ander standpunt innemen.

‘De eerste grote kentering kwam pas in het voorjaar van 2024, toen Israël op het punt stond Rafah binnen te vallen. Tot die tijd was het mantra dat Israël uit zelfverdediging handelt. Premier Mark Rutte is vaak naar Israël gevlogen om met Benjamin Netanyahu en anderen te praten, maar dat had nul effect. Vanaf dat moment werd Nederland kritischer.
‘De deelname van de PVV en BBB aan het kabinet heeft dat niet tegengehouden. Ondanks die partijen zette Nederland een voorzichtig kritischere koers in.’

Wat waren de echte ‘rode lijnen’ voor Nederland?

‘De eerste rode lijn was dus Rafah. De tweede kwam toen Israël eenzijdig een wapenstilstand opzegde en Gaza volledig afsloot. Daarbovenop kwam de genocidale taal van verschillende Israëlische regeringsvertegenwoordigers – uitspraken als “we willen af van alle Gazanen”. Toen zag je dat toenmalig NSC-minister Casper Veldkamp daadwerkelijk tot actie overging, bijvoorbeeld met het bevriezen van onderdelen uit het associatieakkoord.

‘De meeste EU-landen zitten nog altijd op een klassieke pro-Israëlische lijn’

‘Interessant is dat ministeries in Den Haag verschillen. Het meeste verzet tegen een pro-Israëlische lijn komt steevast van Buitenlandse Zaken. Daar zit men dichter op de informatie; daar komen rapporten en ongefilterde signalen binnen. Ambtenaren en diplomaten waren vaak als eerste kritisch.’

Is Nederland als land nog steeds pro-Israël, of is er werkelijk een verschuiving?

‘Het hangt ervan af hoe je het meet. Nederland ís minder pro-Israëlisch dan vroeger. In de samenleving zie je meer kritiek. Zo doet AVROTROS nu niet mee aan het Eurovisie Songfestival vanwege de Israëlische deelname.

‘Ook de regering is opgeschoven, zoals ik al zei. Tegelijkertijd is er in de Tweede Kamer nog steeds een rechtse meerderheid die door de bank genomen pro-Israëlisch is. Maar vergeleken met andere Europese landen is Nederland juist kritischer geworden. De meeste EU-landen zitten nog altijd op een klassieke pro-Israëlische lijn.’

Hoe pro-Israël is de Nederlandse publieke opinie nog?

‘Er zijn twee constateringen. Ten eerste is de publieke opinie kritischer geworden over Israël door de oorlog en de genocide. Hamas heeft met de aanval van 7 oktober, cynisch genoeg, laten zien dat geweld werkt. Veel Nederlanders waren vóór 7 oktober niet eens bekend met begrippen als Nakba (de etnische zuivering van zo’n 750.000 Palestijnen die van huis en haard werden verdreven in 1948, red.). Nu wel, door media coverage en sociale media.

‘De tweede constatering is dat Nederlanders niet massaal pro-Palestina zijn geworden. Palestijnen staan verder van ‘de Nederlander’ af dan Joden. Ook bestaan er oriëntalistische vooroordelen over Arabieren en moslims, vooral bij rechtse partijen. De reflex is vaak: ‘Als de Palestijnen/moslims stoppen met geweld, dan is er vrede in het Midden-Oosten.’

Hoe zit het met de polarisatie?

‘Er is inderdaad veel polarisatie over dit onderwerp; de mate van polarisatie praten we onszelf echter ook deels aan. Uit peilingen blijkt namelijk dat veel Nederlanders helemaal geen uitgesproken pro-Israëlische of pro-Palestijnse voorkeur hebben. Ze vinden het ingewikkeld en zeggen vaak liever niets, uit angst voor kritiek.

‘Maar er is wél een verschuiving. De ‘rode lijn’ is breder geworden dan Turks- of Marokkaans-Nederlandse gemeenschappen of linkse activisten. Het maatschappelijk protest heeft effect gehad. CDA en VVD zijn kritischer geworden over Israël, de ChristenUnie een heel klein beetje. Alleen PVV, SGP en inmiddels ook de BBB zitten nog heel hard op de pro-Israëlische lijn.’

Inmiddels ook de BBB… Hoe zit dat met de BBB?

‘Het interessante van de partij van Caroline van der Plas en Mona Keijzer is dat ze op dit dossier naar rechts zijn verschoven, richting de PVV. Ze bewogen zich dus in precies de tegenovergestelde richting als CDA, ChristenUnie en VVD.’

Links zou pro-Palestina zijn, rechts pro-Israël. Toch bestaan er grote verschillen binnen beide blokken. Hoe ziet u die nuances?

‘Klopt. Tussen D66, GroenLinks-PvdA en de ChristenUnie wordt stevige taal gesproken, maar men gaat niet over de grens. CDA is netjes. VVD schuurt soms tegen de grens aan. SGP en PVV zijn keihard pro-Israël.

‘En dan heb je nog het fenomeen dat het conflict wordt gegrepen om partijbelang te vergroten. Het wordt een identity marker. Na 7 oktober zag je dat heel duidelijk bij VVD, PVV én Denk. Voor Denk is dit logisch, want hun achterban bestaat grotendeels uit moslims. Maar bij VVD en PVV raakt het verstrengeld met de onderwerpen integratie en islam. Antisemitisme wordt dan weer gebruikt als stok om Nederlandse moslims en links mee te slaan.’

‘Het gaat dan niet meer over het conflict, maar over binnenlandse politiek. Dat vind ik niet chic. Er vallen tienduizenden doden – en partijen gebruiken dat om zich te profileren. De regering fungeert niet als brandweer die het vuurtje moet blussen, maar als pyromaan. In de Tweede Kamer geldt hetzelfde.’

Heeft Palestina de intersectionaliteit vervangen als hét onderwerp van cultureel links?

‘Ja en nee. Je zou het kunnen zeggen, want links heeft dit dossier sterk geprofileerd. Soms met kleine leugentjes om bestwil. GroenLinks-PvdA-Kamerlid Kati Piri beweerde bijvoorbeeld dat ze altijd al voor bevriezing van het EU-associatieverdrag met Israël was, terwijl dat niet klopt. Ze heeft zich er wel stevig op geprofileerd, denk aan haar motie voor een totale stop van wapenleveranties aan Israël, ook voor de Iron Dome.

‘Aan de andere kant waren linkse Kamerleden al jarenlang kritisch op Israël. De studentenprotesten aan de verschillende universiteiten speelden ook mee. Voor sommige studenten is dit een vorm van performative activism. Nogal wat studenten weten niet zo veel van het conflict, maar hebben wel een mening. Mijn masterstudenten weten inmiddels het een en ander, maar bij bachelorstudenten ontbreekt echt nog veel kennis.’

Voor rechts is Israël ook een sjibbolet geworden. Je toont daarmee dat je ‘aan de goede kant’ staat…

‘Die mechanismen heb je inderdaad ook bij rechts. Verder is het interessant om te zien hoe het moreel ijkpunt verschuift. Vroeger fungeerde de Bijbel als moreel referentiepunt; nu is dat de Holocaust. ‘De Bijbel is gestorven in Auschwitz en herboren als de Holocaust’, zou je kunnen zeggen. Maar dat morele ijkpunt staat nu onder druk door antikoloniale interpretaties van de geschiedenis. Voor sommigen is de Holocaust niet langer de morele maatstaf, maar slavernij en kolonialisme. Israëliërs zijn in deze lezing van de geschiedenis niet langer slachtoffers, maar daders.

 ‘Je kunt nooit honderd procent objectief zijn. Maar ik probeer het wel’

‘Er zijn natuurlijk nog steeds mensen die aan het oude morele ijkpunt vasthouden en Israël door dik en dun verdedigen. En er is ook een middengroep die voorzichtig is met het geven van een mening, of vanwege de polarisatie helemaal zwijgt.’

Is het niet lastig om objectief te blijven als historicus, juist omdat dit zeer recente geschiedenis betreft?

‘Ja, dat is heel lastig. Dat vond ik bij mijn eerste boek Een open zenuw al. Je kunt nooit honderd procent objectief zijn. Maar ik probeer het wel.

‘De beste methode voor mij is goed de tijd nemen. Ik ga pas schrijven als ik afstand genomen heb. En telkens opnieuw stel ik mij de vraag: kan ik dit ook anders interpreteren?’

En hoe zit het met het brongebruik?

‘Als historicus moet je natuurlijk, zeker bij dit soort gevoelige onderwerpen, een breed bronnencorpus hebben. Ik lees niet alleen de linkse Israëlische krant Haaretz, maar ook de rechtse The Times of Israel, dat een feitelijke Israëlische invalshoek geeft. The Times of Israel geeft meer informatie over de Israëlische regering; Haaretz heeft omdat de krant links is niet overal toegang meer toe. Natuurlijk lees ik voor mijn onderzoek ook pro-Palestijnse bronnen. Balans is voor mij essentieel.’

Je beschrijving van de Maccabi-rellen in Amsterdam eind 2024 vond ik heel interessant. Je noemt dat de Maccabi-supporters de rellen zijn begonnen met vandalisme en anti-Arabische spreekkoren, maar je schrijft ook over de daaropvolgende ‘Jodenjacht’, zonder daarbij Amsterdammers met een migratieachtergrond in een hoek te zetten.

‘Op het moment van de rellen wist niemand of de daders een migratieachtergrond hadden. Dat was volstrekt onduidelijk, ook al wezen Geert Wilders en anderen meteen naar ‘Marokkanen’. Dus moet je daar in je boek ook genuanceerd over schrijven en mensen niet afrekenen op kennis die jij hebt en zij toen nog niet hadden.’

Heb je naast wetenschappelijke objectiviteit nog andere maatstaven voor dit boek?

‘Ja, mijn belangrijkste morele maatstaf is het recht op zelfbeschikking. Dat hoort te leiden tot autonomie of een eigen staat. Palestijnen hebben dat niet. Dit en het internationaal recht – dat Israël schendt – vormen dus een tweede maatstaf. In mijn werk probeer ik voorzichtig te oordelen, maar mijn werk moet natuurlijk wel up-to-date blijven. Dat Human Rights Watch en Amnesty International Israël beschuldigen van genocide is heel relevant.’

Spijtzwam in de Polder, Peter Malcontent, Boom, 384 blz., € 29,90