Woensdag hield Europese Commissie-voorzitter Ursula von der Leyen haar jaarlijkse Staat van de Unie-speech, waarin ze haar prioriteiten voor komend jaar uiteenzette. Logische aandachtspunten: de oorlog in Oekraïne, de Oekraïense vluchtelingen, de hoge gasprijzen en het klimaat. Maar hoe zit het met migranten uit het Midden-Oosten en Afrika? En hoe belangrijk is racismebestrijding voor de EU? We vroegen het Europarlementariër Samira Rafaela (D66).

Wat vond u van de speech?

‘In de speech voelde ik een nieuwe impuls om het Europese project te versterken. Von der Leyen had een focus op de strategische autonomie van Europa. Die moeten we versterken, vind ik ook. Het fundament waarop Europa is gebouwd, is het idee dat nooit meer oorlog is op ons continent. Europa zorgt voor vrede. Ik vond het goed dat Von der Leyen perspectief biedt voor de Balkan en voor Georgië om in de toekomst EU-lid te worden. Haar speech was een hernieuwde en versterkte commitment aan de democratische waarden waar we voor staan. De toespraak geeft de Europese Unie de energie die ze nodig heeft. De EU is meer dan een economische unie. Het is een waardengemeenschap.

‘Eigenlijk heb ik geen kritiek op deze speech. De focus op Oekraïne was goed. Daar vraagt deze tijd ook om.’

De EU is solidair met Oekraïne, met als prijs voor ons een ontzettend hoge gasprijs. Hier lijden vooral de minima onder. De commissie wil eigenlijk een Europees gasplafond, maar Duitsland wil dat niet. Er wordt nog over onderhandeld. Wat moet er gebeuren?

‘Over de minima maak ik mij enorme zorgen. In Europa zijn veel steden met arme wijken. Daar is veel achterstand. Kinderen groeien in armoede op. Er groeit een nieuwe generatie op, die nauwelijks kansen heeft. Kinderen gaan met honger naar school, wat gevolgen heeft voor de schoolprestaties. Als hun ouders problemen hebben met de energierekening, hebben ze nog meer honger.

‘Het is niet de eerste crisis die kwetsbare mensen extra hard raakt. Dat gold ook voor de coronapandemie, waar we net uit zijn. Maatschappelijke organisaties die arme mensen bijstaan krijgen het ook lastig, vanwege hoge energierekening. Daarom is het goed dat er een Europese aanpak komt. Ik ben voor een gasplafond. D66 steunt de maximumprijs voor Russisch gas. We willen niet Poetins oorlogskas steunen. Verder zijn we voor subsidie voor alternatieve energiebronnen, zijn we voor solidariteitsbijdragen voor mensen met lage inkomens en is het ingrijpen in de energiemarkt noodzakelijk nu. Voor Europa is de energiecrisis prioriteit. Dat is een goede zaak.’

Ursula von der Leyen wil dat staten in de Westelijke Balkan, Oekraïne, Moldavië en Georgië in de toekomst EU-lid zullen worden. Is dat een verstandig idee? En moet Turkije, nog steeds een kandidaat-lidstaat, in de toekomst ook lid worden van de EU?

‘Laten we beginnen met Turkije. De onderhandelingen zijn nu bevroren. Natuurlijk werken we aan betere relatie met Turkije. Maar dit moet van twee kanten komen. Op dit moment komt er weinig impuls vanuit Turkije om de onderhandelingen te herstarten, om EU-lid te kunnen worden.

‘Ten aanzien van die andere landen: het perspectief van het EU-lidmaatschap moet zeker behouden worden. Tegelijkertijd moeten we ook constateren dat er in deze landen nog veel moet gebeuren. Ze moeten voldoen aan de Kopenhagen-criteria. De landen moeten democratisch genoeg zijn en de mensenrechten hoog in het vaandel hebben.’

Von der Leyen hekelde kwaadwillige inmenging in Europese democratieën van autocratische regimes. Ze noemde China bij naam, dat een onderzoeksinstituut van de Vrije Universiteit van Amsterdam financierde dat de mensenrechten relativeerde. Ook Rusland – via nepnieuws – en Turkije – via het bedreigen van journalisten en dissidenten – proberen onze democratie te ondermijnen. Wat moet Europa hier tegen doen?

‘We moeten als Europa gewoon heel scherp zijn op alle actoren. Ik denk dat we heel naïef zijn geweest, ook over China. Het gaat China niet alleen maar ook over handel. Daarnaast moeten we als EU ook scherp blijven op de kwaadwillige inmenging uit andere landen. Denk hierbij niet alleen aan Rusland of Turkije, maar ook aan de invloed van ultraconservatieve christenen uit de Verenigde Staten. Zij bedreigen de vrouwenrechten en willen abortus terugdraaien, en zijn ook tegen LHBTI-emancipatie. Daarom is het belangrijk dat de EU vrouwenrechtenorganisaties en LHBTI-organisaties financieel steunt.

‘We moeten goed met onze EU-burgers in contact blijven. Burgers moeten toegang krijgen tot betrouwbaar nieuws. Daarom moet de EU journalisten beschermen, alsmede mensenrechtenverdedigers. Dat hoort ook bij de taak van Europa.’

Vond der Leyen zei ook dat we onze democratieën moeten beschermen tegen aantasting van binnenuit. Ze noemde Polen en Hongarije niet expliciet, maar doelt op hen. Hoe zorgen we ervoor dat zij weer liberale democratieën worden? Kan het Europees Parlement hier iets in betekenen?

‘Afgelopen week constateerde het Europese Parlement dat Hongarije geen democratie meer is. Het is triest dat dit geconstateerd moest worden. Ik vind dat EU-landen die de rechtsstaat dusdanig ondermijnen dat ze geen rechtsstaat meer zijn geen recht hebben op EU-subsidies. Hongarije heeft geen recht meer op de miljarden uit het coronanoodfonds, vind ik. En het land moet minder structurele EU-subsidies krijgen. Ook Polen moet worden aangepakt. Dat kan de Europese Commissie doen.

‘Verder is het belangrijk dat de inbreukprocedures doorgezet worden tegen landen die de regels van de democratische rechtsstaat overtreden. Wij als Europees Parlement hameren hierop bij de Europese Commissie, om landen die in de scheef gaan aan te pakken.’

‘Wetgeving zorgt ervoor dat mensen juridisch sterker staan, tegen racisme en tegen andere vormen van discriminatie‘

Aan het onderwerp racismebestrijding, waar u zich al jaren hard voor maakt, maakte Von der Leyen geen woorden vuil. Wat moet de EU doen tegen racisme?

‘In reactie op de dood van George Floyd in 2020 heeft het Europees Parlement een debat over racisme gevoerd. Vervolgens is de Europese Commissie met een antiracisme-actieplan gekomen. Lidstaten moeten worden gemonitord, vind ik, zodat ze hun antiracismewetgeving goed op orde hebben. Want wetgeving zorgt ervoor dat mensen juridisch sterker staan, tegen racisme en tegen andere vormen van discriminatie.

‘Het toeslagenschandaal in Nederland heeft racistische aspecten. Mensen met een niet-westerse afkomst werden door de Belastingdienst significant strenger aangepakt. Dit raakt een nieuwe generatie jongeren.

‘Racisme moet als onderwerp op de agenda blijven. Het mag niet worden ondergesneeuwd door andere belangrijke onderwerpen. Als gevolg van racisme doen mensen het slecht op de arbeidsmarkt, krijgen ze moeilijker werk. Dit leidt tot armoede.’

Vorig jaar pleitte u voor een inbreukprocedure tegen Nederland naar aanleiding van de toeslagenaffaire. Hoe staat het daar nu mee?

‘Het is heel goed dat de Europese Commissie de toeslagenaffaire op het oog heeft. Ze weten wat er gebeurd is. Belangrijk is dat slachtoffers gecompenseerd worden. Vorig jaar heb ik deze kwestie in het Europees Parlement geagendeerd.

‘Belangrijk is dat de algoritmen van risicoprofilering tot fouten kunnen leiden, omdat je selectief kijkt naar bepaalde groepen. Dat is verkeerd. Daarnaast zijn nog steeds niet alle ouders gecompenseerd, wat kwalijk is. Ik hoop dat Nederland alle ouders compenseert.

‘Als Nederland daarin faalt? Ik houd het in de gaten, en de Europese Commissie ook.’

In Ter Apel moeten vluchtelingen buiten het aanmeldcentrum slapen en is onlangs een baby overleden? Bent u van plan om een nieuwe inbreukprocedure tegen Nederland te starten?

‘Het is verschrikkelijk wat er gebeurd is, dat die baby is overleden. De Europese Commissie heeft aangekondigd te willen weten wat er is gebeurd, en hoe het is gebeurd. Dat is een goed signaal. Elke lidstaat heeft een zorgplicht. Nederland ook. Er moet serieus naar dit incident gekeken worden. Als er bepaalde rechten worden geschonden, dan moet de Europese Commissie daar serieus naar kijken.’

Von der Leyen besteedde in haar speech veel aandacht aan Oekraïense vluchtelingen. Maar er was geen aandacht voor de vluchtelingen uit landen als Syrië, Afghanistan, Somalië en Eritrea. Over de illegale pushbacks door Griekenland, die vluchtelingen terugduwt naar Turkije, zweeg ze. Wat doen u en uw fractie Renew Europe om de pushbacks te voorkomen? 

‘Het moge duidelijk zijn dat D66 en Renew zeggen: ‘Die pushbacks kunnen niet.’ De Europese Commissie moet optreden tegen lidstaten die de fout ingaan, die mensenrechten schenden. Dit zeggen we ook in het Europees Parlement. Onze focus ligt nu vooral bij Frontex, de Europese grenswacht. Deze organisatie kijkt weg. Het functioneren van Frontex staat nu hoog op onze agenda.

‘Pushbacks zijn mensonterend. Ik mis de menselijke maat. Het verhaal van vluchtelingen die worden teruggeduwd doet mij pijn als politica, maar ook als mens. Het gaat ook over kinderen, kleine kinderen. We hebben hier de afgelopen jaren de verschrikkelijke beelden van gezien.’

‘Die pushbacks kunnen niet. De Europese Commissie moet optreden’

De Europese Commissie wil arbeidsmigranten uit Afrika en het Midden-Oosten naar de EU halen. Het Nederlandse kabinet – waar ook D66 aan meedoet – wil dat niet. Wat is uw positie hierin?

‘Het is denk ik belangrijk om te kijken hoe D66 hiernaar kijkt. Mijn partij is voor tijdelijke arbeidsmigratie uit deze landen, en zoekt ook naar manieren om doodgevaarlijke routes te vermijden. D66 wil veilige, legale routes, meer humanitaire visa verstrekken en ook meer vluchtelingen in Europa opvangen via de VN-organisatie UNHCR.

‘We moeten op een andere manier naar migratie kijken. Naar de kwaliteiten van mensen. We zijn als mensen met elkaar verbonden in deze wereld. We moeten op een positieve manier kijken hoe we elkaars kapitaal kunnen benutten.’

U twitterde dat Europa meer moeten samenwerken met Latijns-Amerika en Afrika. Hoe ziet u die samenwerking voor zich?

‘In de handelsbetrekkingen met de Latijns-Amerikaanse regio, maar ook met Afrika, zijn er handelsbarrières. We moeten investeren in nieuwe handelsakkoorden. We moeten meer doen om klimaatverandering tegen te gaan en om mensenrechten te beschermen. Verder moet armoede breder worden aangepakt, en dat kan mede als we kennis en ervaring met elkaar delen. Beide continenten hebben veel potentie. Daardoor ontstaat er een win-win-situatie. Voor hen en voor de Europese Unie.

‘Er is nu een groot project voor Afrika: Global Gateway. We willen investeren in de infrastructuur van Afrikaanse landen. Daarmee scheppen we ook werkgelegenheid.  We willen handelsbarrières wegnemen, zodat er meer kansen komen voor Afrikaanse ondernemers, er meer werkgelegenheid ontstaat. In de huidige tijd zijn er veel mogelijkheden in Afrika, mede dankzij de ontwikkeling van informatietechnologie. Afrika moet meer zelfvoorzienend zijn, vooral op het gebied van voeding. Ook willen we kleine boeren helpen om zelfvoorzienend te zijn. Veel boeren zijn vrouw, dus we komen zo ook voor de vrouwenrechten op.

‘Voor het Europees Parlement rapporteer ik over Chili. We hebben het voor elkaar gekregen dat in de overeenkomst met Chili een apart hoofdstuk komt over gender, waarin ook aandacht is voor vrouwelijke ondernemers. Verder zijn de mensenrechten van inheemse volkeren in Chili voor ons een prioriteit. Als ik in Chili ben, verbaas ik mij erover hoe ver ze zijn, onder andere in de manier waarop ze energie weten op te wekken. We investeren in ondernemerschap en steunen veel jonge mensen.’

Ten slotte: hoe gaat het nu met de samenwerking tussen u en D66-fractievoorzitter Sophie in ’t Veld, dik vijf maanden na het geruchtmakende NRC-bericht dat de verhoudingen tussen jullie danig zijn bekoeld?

‘We zijn allebei goed bezig voor D66, Sophie en ik.’