Vorige week nam documentairemaker Sinan Can ons in de serie Breuklijnen (BNNVARA) mee door de beruchte migrantenwijken in Parijs, Londen, Stockholm en Brussel. Allemaal plekken waar weinig tot geen vertrouwen meer is in de overheid en armoede en criminaliteit veel slachtoffers maken. Wij zagen de documentaire en praatten na met Can. ‘Zelfs in de getto’s van Turkije heb ik het niet zo slecht getroffen als in Parijs.’

Waarom Parijs, Londen, Stockholm en Brussel? Waarom niet Berlijn of een andere wijk, bijvoorbeeld Geuzenveld in Amsterdam?

‘Dat is heel simpel. De plekken die wij hebben bezocht in Parijs (voorstad Saint-Denis, red.), Oost-Londen (Tower Hamletts, red.), Stockholm (Rinkeby, red.) en het Brusselse Molenbeek zijn plekken die heel negatief geframed worden in de media. Nationaal én internationaal. Je kan ook in Geuzenveld of een stad in Duitsland zitten, maar dat kent niemand. Trump heeft nooit over Geuzenveld gesproken, maar wel over Rinkeby in Stockholm. Molenbeek werd ‘jihad-hoofdstad’ genoemd. En Oost-Londen is berucht om die shariarechtbanken. Dus je zou kunnen zeggen dat dit, volgens de mediaframing, de ergste wijken van West-Europa zijn. Wat voor ons ook meespeelde: dat in deze wijken veel moslims wonen, aanslagen zijn geweest of beraamd en dat het om de armste wijken van een stad gaan. We hebben dus niet lukraak plekken uitgekozen. Dit zijn de beruchtste wijken van Europa.’

Het lijkt dat met een beetje inzet Londen, Stockholm en Brussel wel gered kunnen worden. Maar Parijs niet, met die verkrotting en totale verlatenheid.

‘Ja, toen ik daar in Parijs stond, bij de mensen thuis, had ik echt het idee: dit komt niet meer goed. Heel triest. Ook omdat het al meer dan twintig jaar zo is. De overheid heeft het daar helemaal laten gaan. Echt, alsof ze er geen flikker om geven. Ze hebben totaal geen binding met die migrantengroepen daar. Ze zijn in de steek gelaten. Nou, vind je het gek dat de nieuwe Einstein niet uit die banlieues komt? Die pareltjes in de wijken zijn er natuurlijk wel. Maar de randvoorwaarden om ze naar boven te laten drijven, die ontbreken totaal. De omstandigheden in Saint-Denis zijn alleen maar armoede, drugs en criminaliteit. Een mens kan daar eigenlijk niet leven. Zelfs in de getto’s van Turkije heb ik het niet zo slecht getroffen als in Parijs. Ik zou mijn serie ook De Verloren Postcodes van Europa kunnen noemen. De mensen in deze plekken zijn vergeten en niemand kijkt naar ze om.’

‘De overheid heeft het in Parijs helemaal laten gaan. Echt, alsof ze er geen flikker om geven’

In Tower Hamletts in Londen zou sprake zijn van ‘islamisering’. Tegelijkertijd lijkt zo’n parallelle samenleving alleen te kunnen bestaan omdat de Engelse maatschappij segregatie en racisme geaccepteerd heeft. Liever een gescheiden samenleving dan een gelijkwaardige samenleving. Dit gaat in Tower Hamletts ten koste van de rechten van moslimvrouwen.

‘Engeland heeft net als Frankrijk een koloniaal verleden, maar is als samenleving toch anders ingericht. In Frankrijk zou in theorie overal de republiek van vrijheid, gelijkheid en broederschap aanwezig moeten zijn. In Engeland niet: hier worden andere rechtsstelsels gedoogd. Zoals de sharia, de islamitische wet. Het Engelse recht heeft zich in Oost-Londen teruggetrokken. De islamisten zijn er de baas met hun shariarechtbanken. En eerlijk gezegd kan je het ze niet eens kwalijk nemen. Het was zo’n racistische teringbende in de jaren tachtig in Londen, met al die skinheads, dat moslims in die buurten houvast zochten in het geloof. Het was een manier om de gemeenschap te verdedigen en bij elkaar te houden. Als er zo veel externe haat is, dan trek je naar elkaar toe.’

Segregatie is in die omstandigheden te begrijpen. Maar hoe kan Engeland shariarechtbanken accepteren die nadelig zijn voor vrouwen, bijvoorbeeld in het erfrecht?

‘De achterliggende oorzaken daarvan komt in de documentaire niet voor, maar in de jaren tachtig is er een deal geweest tussen de Engelse regering en Saoedi-Arabië. Het ging economisch slecht toen met Engeland; het land was feitelijk failliet. De Saoediërs hebben toen met wapendeals de Engelse economie gered, maar wilden er wel wat voor terug. En dat was invloed over de islamitische gemeenschap. Ze hebben voet aan de grond gekregen met de grootste moskee van Europa, de East Londen Mosque. Van hieruit zijn de shariarechtbanken geïnstitutionaliseerd in Londen. De Saoediërs hadden zoveel invloed toen, dat Osama Bin Laden zelfs voor vijf jaar een kantoor had in Londen.’

De islamitische gemeenschap van Londen werd dus overgelaten aan islamitische rechters en imams.

‘Ja, en dan heb je het dus laten afweten als staat. Ook omdat er niks tegen racisme werd gedaan. Dan kan je dus een tegenreactie verwachten.’

Heeft de ‘witte kant’ in dit verhaal ook nog wat verloren?

Het samenleven, wederzijdse interesse en de verrijking van een gemixt leven. Ze leven nu in witte bubbels waar alleen maar op moslims wordt gekankerd. En in de islamitische gemeenschap konden hierdoor progressieve krachten niet sterker worden. Ze zitten vast tussen racisten, die hen sowieso niet in hun land willen hebben, en islamisten die hen onderdrukken in hun eigen wijken.’

Je sprak ook met de omstreden sjeik Haitham al-Haddad in Londen. Toen je hem confronteerde met vrouwenongelijkheid, wees hij naar God, met opgeheven vinger. Alsof die ongelijkheid de wil van Allah is. 

‘Ja, en het is jammer dat dit niet in de documentaire is te zien, maar die Haddad zag mij, als soefi (een mystieke stroming binnen de islam) niet eens als moslim. Dat was heftig. Ik heb hem daarmee ook geconfronteerd. Als Haddad zelfs bepaalt wie moslim is of niet, dan zit je toch al op de stoel van Allah. Echt ongelofelijk, zulke gasten. Ze krijgen al kippenvel als je Rumi (een islamitische filosoof en dichter van Perzische afkomst uit de dertiende eeuw, red.) zegt. Jammer dat Engeland zulke uitwassen toelaat.’

In Stockholm en Brussel sprak je met de laatste overgebleven witte mannen en vrouw in de wijk. Is de Europese gedachte van vrijheid, gelijkheid en broederschap mislukt? Of kunnen we tevreden zijn als we kijken naar echt mislukte samenlevingen in het Midden-Oosten, waar massaal geweld heerst?

‘Ja, de situatie van die vrouw in Brussel is ook echt moeilijk, met een dementerende man thuis. Ze zitten klem in een buurt die te snel is veranderd voor hun begrip. Ik begrijp dat het voor haar beangstigend is, ook omdat ze drie keer is beroofd. Molenbeek is ook een plek waar je heel goed kan onderduiken. Er is weinig toezicht. Bijna alle aanslagen van afgelopen jaren in Europa leiden naar Molenbeek. Bij de moordenaars van de Afghaanse leider Ahmed Shah Massoud in 2001 in Afghanistan, bij de aanslagen van Londen, Spanje, Bataclan en Charlie Hebdo, bij al deze aanslagen zijn er wel lijntjes met Molenbeek. Dit heeft impact op een buurt. Het is niet gek dat mensen ontevreden zijn. Brussel is ook een hele complexe stad, met twintig burgemeesters en een tig aantal gewesten. Bestuurlijk is het dus ook een potje. Daar kan je de migranten niet de schuld van geven. Maar de onvrede begrijp ik wel.’

In Brussel zijn er ook positieve tegenkrachten. Neem voetbaltrainer Imane en jongerenwerker en IT’er Ibrahim. Ze doen het zelf, tegenover een falende politiek. Hoe duurzaam zijn hun activiteiten? Wat moet er gebeuren om de samenleving weerbaarder te maken tegen destructieve krachten vanuit de radicale islam en extreemrechts?

‘Het is heel mooi dat deze mensen er zijn. Ze geven niet op. Die Somalische buurtmoeders doen wat de politie moet doen. Ze houden de buurt veilig. Voor hun eigen kinderen. 365 dagen. Ze nemen hun verantwoordelijkheid. Zweden is eigenlijk een heel apart land. Ze hebben jarenlang al die migranten geaccepteerd, maar totaal niet geïnvesteerd in samenleven. Ze zijn weggezet in getto’s met alleen maar migranten. Hier zijn parallelle samenlevingen ontstaan. En dan klaag je nu dat integratie een probleem is. Het lost zich toch niet vanzelf op?!

‘Als er nog meer bezuinigd wordt op jeugdwerk, de wijk, dan is dit ons voorland’

‘Je moet elkaar leren kennen als samenleving. Maar goed, de tegenkrachten geven hoop. Ook die Ibrahim uit Molenbeek. Hij is een bescheiden multimiljonair. Een rolmodel. Hier kunnen jongeren zich aan optrekken. Hij houdt tientallen jongeren van de straat. Hij maakt het verschil. Ook Imane maakt het verschil. Ze helpt kinderen met hun huiswerk. Dit zijn de echte leiders van de samenleving. Niet de falende politici. De staat kijkt niet naar hen om.’

Ik keek ook steeds met het gevoel van: gaat Nederland ook deze kant op? Of hebben wij het toch goed geregeld hier?

‘O nee hoor, deze documentaire is ook een waarschuwing voor ons. Als er nog meer bezuinigd wordt op jeugdwerk, de wijk, dan is dit ons voorland. Ik had jaren geleden een documentaire over de Vogelaarwijk Geitenkamp in Arnhem geresearched voor Zembla. Zoiets heb ik, eerlijk waar, niet eerder gezien in Nederland. Het kan heel snel veranderen in wijken, zoals Overvecht in Utrecht. We moeten attent blijven en niet bezuinigen op buurtwerk. En we moeten vooral jongeren en mensen uit die wijken niet opgeven.’