De Kanttekening publiceert veel artikelen over Turkije. Maar welke boeken over Turkije zijn nu echt de moeite waard?

Turkije, een moderne geschiedenis

Dé autoriteit in Nederland op het gebied van Turkse historie is Erik-Jan Zürcher. En om zijn boek over de geschiedenis van het moderne Turkije kan niemand heen. Het startpunt van zijn boek is de late achttiende eeuw, wanneer de Ottomaanse sultans realiseren dat ze hun rijk grondig moeten moderniseren, als ze een wereldmacht willen blijven. De hervormingsgezinde krachten stuitten echter op sterke conservatieve tegenstand. Ondertussen verklaren de christelijke Balkanvolkeren zich onafhankelijk met steun van Rusland.

Om de neergang van hun rijk definitief een halt toe te roepen plegen jonge officieren, de Jong-Turken, in 1908 een staatsgreep. De sultan mag blijven, maar is een marionet. De werkelijke macht ligt bij het leger. Het is de eerste van vele coups. Ook in 1913, 1960, 1971, 1980 en 1997 zal het leger de Turkse regering aan de kant zetten, in naam van het nationale belang.

Het Ottomaanse Rijk gaat als gevolg van de Eerste Wereldoorlog en de daaropvolgende Grieks-Turkse Oorlog ten onder. Het rijk wordt opgevolgd door de Turkse Republiek, die in plaats van een multinationale en islamitische koers een nationalistisch en seculier pad inslaat. Oprichter en eerste president Mustafa Kemal Atatürk oriënteert zich sterk op het Westen, voert het Latijnse alfabet en de christelijke jaartelling in en vindt dat vrouwen hun hoofddoek moeten afwerpen. Een democraat is hij niet. De enige toegestane partij is lange tijd de Republikeinse Volkspartij CHP, die door Atatürk zelf is opgericht.

Pas na de Tweede Wereldoorlog wordt Turkije een democratie, hoewel een kwetsbare. Het leger, dat zichzelf als de waakhond van Atatürks seculiere erfenis beschouwt, zet huns inziens te islamistische regeringen aan de kant. De succesvolle islamitische politicus Recep Tayyip Erdogan slaagt er uiteindelijk in om de macht van het leger te breken. Hij oriënteert zich ook op het Ottomaanse verleden van Turkije en maakt van de Aya Sophia in Istanbul weer een moskee.

In zijn boek, dat vele herdrukken kent en meerdere keren is geactualiseerd, beschrijft Zürcher de moderne Turkse geschiedenis grondig en helder. Het is hét handboek dat iedereen die in Turkije is geïnteresseerd in huis zou moeten hebben.

Erdogan oriënteert zich ook op het Ottomaanse verleden van Turkije

De Turken komen eraan!

Zürchers handboek is geen lichte kost. Lezers die meer over Turkije willen weten, maar een boek willen dat wat makkelijk wegleest, zijn bij Joost Lagendijk en Nevin Sungur aan het goede adres. Lagendijk, van 1998 tot 2009 europarlementariër voor GroenLinks, is met de Turkse journaliste Sungur getrouwd. Ze wonen al jaren in Turkije.

De Turken komen eraan! is niet chronologisch maar thematisch opgebouwd. Lagendijk en Sungur bespreken hete hangijzers als de Armeense Genocide van 1915, een erg gevoelig onderwerp in Turkije dat deze volkerenmoord nog steeds ontkent, de Koerdische kwestie en natuurlijk het fenomeen Erdogan. Ze doen dit op een heldere en persoonlijke manier, waardoor het boek zeer toegankelijk is.

Het nadeel van deze prachtige inleiding op Turkije is dat De Turken komen eraan! nogal achterhaald is. Het boek stamt uit 2013. In de tussentijd is er natuurlijk veel gebeurd in Turkije. Denk aan de mislukte coup van 15 juli 2016 en de daaropvolgende heksenjacht op sympathisanten van de islamitische geestelijke Fethullah Gülen; de heropleving van de oorlog tegen de Koerdische Arbeiderspartij PKK, die in Turkije, de Europese Unie en de Verenigde Staten op de terreurlijst staat; en de Russisch-Oekraïense oorlog waarbij Turkije de rol van bemiddelaar hoopt te spelen. Een herziene herdruk van Lagendijks en Sungurs boek zit er helaas niet in, want Lagendijk gaf begin dit jaar aan te zijn gestopt als Turkije-expert. Hopelijk komt er binnen niet afzienbare tijd een nieuwe, vlot geschreven inleiding op Turkije.

Lagendijk en Sungur bespreken hete hangijzers als de Armeense Genocide van 1915

Erdogan rising

Hoewel Turkije niet samenvalt met Erdogan is het huidige Turkije niet denkbaar zonder hem, zoals het huidige Hongarije niet denkbaar is zonder Viktor Orban, het huidige Rusland niet denkbaar is zonder Vladimir Poetin en het huidige Amerika niet zonder Donald Trump. Erdogan domineert de Turkse politiek nog steeds volledig.

De Britse journalist Hannah Lucinda was van dichtbij getuige van de neergang van de Turkse democratie, die na de mislukte coup van 2016 in een nog rapper tempo begon af te glijden. Erdogan nam media over of doekte ze op, sloeg protesten neer, veranderde de grondwet in zijn voordeel en vervolgde politieke tegenstanders. Ondertussen steeg Erdogans ster naar zo’n grote hoogte, dat hij inmiddels nog de enige ster aan het firmament lijkt. In haar boek Erdogan rising, dat helaas niet in het Nederlands vertaald is, beschrijft ze het geheim van de Turkse president.

Erdogan is niet alleen een sterke leider, maar ook iemand met een enorm charisma, die de massa’s én politieke bondgenoten aan zich heeft weten te binden, aldus de journalist. De Turkse president was eerst lid van de Refah-partij, de islamistische Welvaartspartij die in 1998 werd verboden. Erdogan belandde dat jaar ook in de gevangenis, omdat hij op een politieke bijeenkomst een islamistisch gedicht had voorgelezen dat opruiend zou zijn. Maar na zijn gevangenschap beweerde hij bekeerd te zijn tot de democratie. Achteraf lijkt dat ongelooflijk, maar veel Turken geloofden hem toen. Hannah Lucinda Smith durft niet te zeggen of Erdogan wel of geen echte democraat is geweest. Ze denkt dat het hem toch vooral ging om zijn persoonlijke ambities. En daarbij was de democratie voor een tijdje een middel.

De Britse journaliste heeft Erdogan nooit zelf geïnterviewd, ook niet voor haar boek. Wel sprak ze met veel mensen die dichtbij hem staan, of hebben gestaan. Oud-medewerkers van de president, die nu in ongenade zijn gevallen, spreken nog steeds met een zeker respect over Erdogan. Zo sterk is zijn charisma.