In 1800 schreef Dirk van Hogendorp het toneelstuk Kraspoekol of de slavernij, een felle aanklacht tegen de slavernij in Indonesië. Het toneelstuk werd slechts een keer opgevoerd en raakte daarna in de vergetelheid. Docenten Nederlands Lyanna Oostra en Marja Warmelink-Odink hebben Kraspoekol uit het stof gehaald én hertaald in hedendaags Nederlands. 

Kraspoekol of de slavernij speelt zich niet af in Suriname of op de Caribische eilanden, maar in Indonesië. Waar de West een echte plantagekolonie was, daar draaide het in de Oost om de handel. Ten onrechte hadden veel mensen lange tijd het idee dat de slavernij in de Oost nauwelijks voorkwam. En bovendien dat de slavernij daar wel meeviel. Maar dit beeld moet worden bijgesteld, stellen Lyanna Oostra en Marja Warmelink-Odink: ‘Ook hier werden eeuwenlang slaafgemaakten wreed behandeld.’ Ze vinden dat er meer aandacht voor de slavernij in de Oost moet komen. 

Kraspoekol, de gelijknamige hoofdpersoon van het toneelstuk, is een onsympathieke Indisch-Nederlandse vrouw. Ze gaat op een wrede manier om met slaafgemaakte Indonesiërs. Ze wordt tegengewerkt door haar zwager Wedano, die er verlichtere standpunten op nahoudt. Nadat Wedano een tot slaafgemaakte prinses heeft vrijgelaten kookt Kraspokoel van woede en besluit ze haar wraakzucht te botvieren op andere slaafgemaakten, wat uiteraard alleen kan uitlopen op een drama.

Waar het begon

Hoe kwamen Oostra en Warmelink-Odink bij dit onbekende onderwerp? De vrouwen deden een masteropleiding Nederlands aan de NHL Stenden Hogeschool in Groningen. Tijdens een college literatuurgeschiedenis wees docent Coen Peppelenbos hen op het toneelstuk van Dirk van Hogendorp. Ze waren geraakt door de tekst en besloten Kraspoekol of de slavernij in het kader van hun afstudeerproject te hertalen in hedendaags Nederlands, zodat het verhaal toegankelijk is voor de lezers van nu. ‘De tekst uit 1800 was moeilijk toegankelijk, helemaal voor leerlingen in het voortgezet onderwijs. Daarom wilden we het verhaal hertalen, zodat je er nu ook wat mee kan’, zegt Warmelink-Odink. 

‘Aanvankelijk liepen onze hertalingen nogal uiteen’

‘Dit werk heeft ons wel een jaar gekost’, vertelt Oostra. ‘We hebben afgesproken allebei delen van het toneelstuk te hertalen en die vervolgens naast elkaar neer te leggen. Aanvankelijk liepen onze hertalingen nogal uiteen, maar aan het einde niet meer. Soms bezigde Van Hogendorp archaïsche woorden, die we nu niet meer gebruiken. Gelukkig bood dan het Historisch Woordenboek uitkomst.’

Na lang zwoegen was het toneelstuk eindelijk hertaald. En de hertaling plus de tekst van Van Hogendorp uit 1800 zijn uitgegeven als boek bij de Groningse uitgeverij De Kleine Uil.

Dirk van Hogendorp

Van Hogendorp, de auteur van het toneelstuk, was niet zomaar iemand. Hij was resident in Nederlands-Indië, criticaster van Nederlands koloniale politiek en werkte als minister en generaal voor de Franse keizer Napoleon Bonaparte. Tevens was hij de oudere broer van de veel bekendere Gijsbrecht Karel van Hogendorp, die in 1813 de Oranjes terug naar Nederland haalde.

‘Als overheden Van Hogendorps plan hadden uitgevoerd, zou Nederland de eerste Europese natie zijn geweest die koloniale slavernij afschafte’

Tijdens zijn tijd in Oost-Indië was Van Hogendorp getuige van de verschrikkelijke onrechtvaardigheid die mensen in slavernij moesten doorstaan. Als bestuurder implementeerde hij zelf veranderingen om de lokale bevolking en slaven te helpen. De hoogste autoriteiten in de kolonies waren echter sterk tegen zijn benadering. Van Hogendorp werd gearresteerd en opgesloten, maar wist te ontsnappen naar Nederland. Daar bracht hij verschillende rapporten uit waarin hij de verwerpelijke praktijken in Oost-Indië documenteerde. In zijn Proeve over den slaavenhandel en de slavernij in Neerlands-Indië (1801) presenteerde hij een plan om de slavernij binnen twintig jaar af te schaffen. Als overheden Van Hogendorps plan hadden uitgevoerd, zou Nederland de eerste Europese natie zijn geweest die koloniale slavernij afschafte.

Voorstelling gesaboteerd

Van Hogendorps toneelstuk Kraspoekol is gebaseerd op een novelle Kraspoekol, of de droevige gevolgen van een te verregaande strengheid jegens de slaaven uit 1780 van Willem van Hogendorp, de vader van Dirk en Gijsbrecht Karel. Maar het toneelstuk is aanzienlijk radicaler van inhoud dan het origineel. ‘Het was Van Hogendorps diepste wens om een einde te maken aan de slavernij’, schrijven Oostra en Warmelink-Odink in hun nawoord. En dat is ook de reden dat Van Hoogendorp er een toneelstuk van maakte, zodat hij grotere groepen mensen met dit verhaal kon bereiken.

‘Tijdens de voorstelling ontstond er onrust’

‘Interessant is dat het Kraspoekol maar één keer op de planken verscheen, in 1801, en daarna nooit meer werd opgevoerd’, vertelt Warmelink-Odink. ‘Want tijdens de voorstelling ontstond er onrust, met als gevolg dat het stuk halverwege moest worden gestaakt. De tekst van het controversiële toneelstuk werd daarna wel goed verkocht. Ophef verkoopt.’ Wat was de reden van deze cancelling? ‘Lobbyisten hebben actie gevoerd tegen het toneelstuk’, zegt Warmelink-Odink. ‘Naar verluidt zouden zij ook in het publiek hebben gezeten en de voorstelling hebben gesaboteerd.’ 

Het doel van Oostra en Warmelink-Odink is dat het toneelstuk kan worden gelezen door leerlingen in de bovenbouw van havo en vwo. Warmelink-Odink: ‘Het is niet zo dat we per se willen dat het toneelstuk weer wordt opgevoerd. Maar een andere docent kwam hier wel meteen mee.’ 

Educatieve functie

Is Multatuli (pseudoniem van Eduard Douwes Dekker, red.) nog beïnvloed door dit verhaal, voor het schrijven van zijn beroemde en baanbrekende roman Max Havelaar? ‘Helaas hebben we daar zelf geen bewijzen voor kunnen vinden’, zegt Oostra. ‘Maar er ligt 60 jaar tussen Kraspoekol en Max Havelaar. In de door ons gemaakte onderwijsmodule trekken we uiteraard wel de vergelijking met Max Havelaar en vragen we leerlingen om passages uit Multatuli’s boek met het toneelstuk te vergelijken.’

Kraspoekol is geen moeilijk verhaal, maar een rechttoe rechtaan-drama. Max Havelaar, dat telkens van perspectief wisselt en vol staat met citaten in het Frans en Duits, is voor leerlingen en studenten veel lastiger om door te komen. Zijn beide literaire werken wel vergelijkbaar? ‘Qua vertelstijl niet, maar qua thematiek wel’, zegt Warmelink-Odink. ‘Net als Max Havelaar is Kraspoekol een aanklacht tegen uitbuiting en kolonialisme in de Oost. Daar hebben we het dan over in de klas.’ 

Oostra vult aan: ‘Leerlingen vinden het belangrijk om ook hierover te leren. De slavernij in de Oost krijgt te weinig aandacht in het onderwijs. Met dit verhaal vullen we een lacune. Voor ons is het belangrijkste dat we met leerlingen in gesprek gaan over slavernij en kolonialisme en over de doorwerking hiervan in het heden. Lessen hierover zijn vakoverstijgend: het is voor Nederlands van belang, maar ook voor geschiedenis en burgerschap/maatschappijleer.’