‘Vrouwen in Saoedi-Arabië maken een opmars naar het witte doek. Ze zijn geïnteresseerd in de filmindustrie omdat ze daar hun stem kunnen laten horen’, vertelde Mohamad Ghazala, voorzitter van de School voor Filmische Kunsten in Jeddah tijdens een panelgesprek op het Arab Film Festival in Rotterdam. 

Van donderdag tot en met zondag kwam de Arabische filmwereld samen in de Nederlandse havenstad. Hier werden de meest opvallende en belangrijke films vertoond die de afgelopen jaren zijn gemaakt in het Midden-Oosten en Noord-Afrika. In Verhalenhuis Belvédère vond afgelopen vrijdag een boeiend gesprek plaats over film als geweldloos verzet. Wat direct opviel, was de toenemende rol van Saoedi-Arabië in de filmwereld.

‘Dit is iets van de afgelopen drie jaar’, legt discussieleider Rosh Abdelfatah uit. ‘Voorheen was Egypte het enige land in het Midden-Oosten met een filmindustrie. Maar Saoedi-Arabië wil de dominante speler worden. Het wil honderd films per jaar maken.’ Het is onderdeel van het nieuwe beleid van de Saoedische leiders. Tot 2018 waren bioscopen verboden in het koninkrijk, nu bloeit de filmindustrie op. En daar maken vrouwen dankbaar gebruik van.

‘Toen ik in 2013 een telefoontje kreeg uit Jeddah met de vraag of ik animatie wilde doceren aan de Effat Universiteit, krabde ik wel even achter mijn oren. Waarom willen ze dit, in een land waar geen bioscopen zijn? Het ging bovendien om een universiteit voor vrouwen’, zegt Ghazala, die toen nog in Egypte woonde. Maar hij nam de sprong in het diepe, en hij kwam aan het hoofd te staan van de opleiding.

‘Wat ik al heel snel merkte, was dat de vrouwen die voor deze opleiding kozen hun stem wilden laten horen en deze stem kon ik niet verloren laten gaan. De studentes lieten een wereld zien die tot op dat moment onzichtbaar was gebleven. Die van binnenshuis. Bijvoorbeeld over intimidatie. Daar maakten ze films over en sommige van deze films wonnen prijzen op filmfestivals. Dat was helemaal nieuw.’

Een keerpunt in Saudi-Arabië

Er is in de afgelopen jaren heel wat veranderd in Saoedi-Arabië. In 2016 presenteerde kroonprins Mohammed bin Salman de Saudi Vision 2023, een plan om meer diversificatie op economisch, sociaal en cultureel vlak te bewerkstelligen. De nadruk op media en entertainment leidde tot een grotere vraag naar filmproducties. Deze worden bovendien gefinancierd. De Cultural Development Fund en Red Sea Festival Fund pompen miljoenen in de Saoedische filmindustrie, die in 2021 een geschatte waarde had van 238 miljoen dollar.

Op het Arab Film Festival in Rotterdam is duidelijk dat de films uit Saoedi-Arabië het internationale publiek hebben bereikt. We are Not Friends (2023) van Fahad Haddadi, Antidote (2023) van Hassan Saeed en Night Courier (2023) van Ali Kalthami schitterden vorige week in de verschillende bioscopen van Rotterdam. Het festival werd bovendien geopend met de film Hajjan (2023) van Abu Bakr Shawky. Hoewel deze film werd gemaakt door een Egyptische regisseur, speelt het zich af in de woestijn van Saoedi-Arabië, waar kamelenraces onder de bedoeïenbevolking bejubeld worden, zoals we in het Westen naar het wereldkampioenschap voetballen kijken.

‘De film gaat niet alleen over kamelen. Het gaat over feminisme, over liefde en over rivaliteit’, vertelt Alshaima Tayeb, die de vrouwelijke hoofdrol vervult in de film. Tayeb oogt als een moderne, vrijgevochten vrouw die regelrecht van het witte doek komt stappen. Ook zij zit vrijdagmiddag in Verhalenhuis Belvédère om mee te praten over de ontwikkelingen in haar land.

‘Ik had nooit kunnen bedenken dat ik later actrice zou worden. Op een dag kwam er een regisseur naar me toe om te vragen of ik in zijn film wilde spelen. Ik had geen ervaring, maar hij koos mij uit.’ Sindsdien heeft ze zes films gemaakt. In Hajjan is ze de vrouw van een machtsbeluste man die koste wat het kost de kamelenraces wil winnen. Haar dochter is eigenlijk de beste jockey, maar niemand weet dat zij een vrouw is. Uiteindelijk besluiten ze de man te trotseren en voor de waarheid uit te komen. Als de jockey als winnaar over de finishlijn rijdt, trekt ze haar sjaal van haar hoofd en zwaait ze ermee in de lucht.

‘Het bizarre is dat zelfs op YouTube en andere sociale media dit soort beelden niet getoond worden. Toen uiteindelijk de deuren opengingen voor de filmindustrie in Saoedi-Arabië, waren de films die getoond werden heel vrij van geest’, merkt Ghazala op. ‘Films werden veel radicaler dan wat je op sociale media voorbij ziet komen.’

Egypte nog steeds Arabisch Hollywood

Egypte is nog steeds het Hollywood van de Arabische wereld. Ook dit blijkt uit het programma van het filmfestival: om de zoveel uur draait er wel een film die gemaakt is of geacteerd wordt door een Egyptenaar. Maar waar in Saoedi-Arabië steeds meer films worden gemaakt, loopt het aantal in Egypte terug. In 2021 werden er 36 films gemaakt, negen minder dan in 2017. Ter vergelijking: Hollywood produceert 700 films per jaar.

De productiviteit neemt af en dit is geen kwestie van geld, weet Bushra Ahmad Abdalla, een Egyptische actrice die deelneemt aan het panelgesprek in het Verhalenhuis Belvédère. ‘De aanname dat Saoedi-Arabië het geld heeft en Egypte niet, klopt niet. In Egypte is het geld er ook, maar het wordt niet op de juiste manier uitgegeven. Het gaat vooral naar commerciële films. Arthouse films verkopen niet.’

‘Veel producenten gaan nu naar Saoedi-Arabië’

Volgens Abdalla ligt de kunstsector op zijn gat in Egypte. Het maken van films die niet voor het grote publiek bedoeld zijn, worden zwaar belast. ‘Op een gegeven moment zijn we als artiesten naar het ministerie gestapt om te vragen om vrijstelling van belasting, maar dit is mislukt. Daarom gaan veel producenten nu naar Saoedi-Arabië.’

Iraakse influencers

In Irak is de situatie helemaal anders. Daar is nooit sprake geweest van bloei, alleen maar van opeenvolgingen van conflicten, zegt Dhea Subhee. De Irakees werkt momenteel voor UNESCO Irak, maar werkte hiervoor jarenlang in de journalistiek. Hij beschrijft de recente geschiedenis van film in zijn land als volgt: ‘Ten tijde van Saddam Hussein werden cinema’s gebruikt voor propaganda. Ze waren er, maar niemand gaf erom. Daarna kwam de burgeroorlog. Alle partijen gebruikten film als wapen. Bovendien veranderde het kijkgedrag. Omdat mensen thuis bleven werd digitale film populair. Dit ging ten koste van TV en cinema.’

Inmiddels zijn er wel weer films te zien op TV, maar deze worden volledig gecontroleerd door de politieke partijen van Irak, gaat hij verder. ‘Deze partijen beslissen wat er op TV komt en wie de acteurs zijn. Het is dan ook niet verwonderlijk dat sociale media in de tussentijd aan populariteit hebben gewonnen. Maar wat er op platforms als TikTok of Instagram te zien is, komt niet overeen met de wensen van politici. Influencers worden dan ook vervolgd. In april werd TikTokker Umm Fahd doodgeschoten in haar auto. Ze was de derde influencer die vermoord werd.’

Niet alles is een serie

De mensen in de zaal zuchten. Tegelijkertijd is niemand van hen blij met de opkomst van digitale media. Niet vanwege onzedelijk gedrag, maar omdat het kijkgedrag totaal is veranderd. ‘Opeens worden films bekeken vanuit een klein schermpje. Kijkers hebben geen boodschap meer aan cinematografische hoogstandjes, ze willen special effects, zegt Tayeb. ‘Bovendien denkt iedereen altijd maar dat alles een serie is. Dan krijg ik de vraag: wanneer komt er een volgende deel? Nee, een film heeft gewoon een einde!’

Ghazala snapt haar frustratie. Ook in Saoedi-Arabië merkt hij dat digitale TV de speciale status van film verdringt. Saudi-Arabië heeft een van de hoogste aantallen YouTube-gebruikers ter wereld en bijna iedereen zit op sociale media. ‘Voorheen wilden vrouwen film studeren omdat ze wat wilden vertellen. Maar dat kan nu ook in een paar woorden, en het staat er met een klik op.’