Cigdem Yüksel maakte het fotoboek Je moest eens weten over de eerste generatie vrouwen die uit Turkije naar Nederland kwam. ‘Het is tijd om hun verhalen vast te leggen.’

‘De tijd dringt om een representatief verhaal achter te laten voor komende generaties, zegt fotograaf en beeldend kunstenaar Cigdem Yüksel (35). Ze verzamelde oude en nieuwe foto’s van vrouwen uit Turkije die in de jaren zestig en zeventig naar Nederland kwamen. De vrouwen die meestal samen met hun man en soms alleen hier als gastarbeider aan de slag gingen, zijn nu tussen de zestig en tachtig jaar oud. Yüksel, kleindochter van Turkse gastarbeiders, wil dat de foto’s en verhalen van deze vrouwen een volwaardig onderdeel worden van de Nederlandse geschiedenis. Morgen is de opening van de tentoonstelling en de presentatie van het fotoboek Je moest eens weten in het Nederlands Fotomuseum in Rotterdam.

Je boek laat migrantenvrouwen zien die al jaren in de hoek zitten waar de klappen vallen, zoals Maviye, die vocht voor vrouwenrechten, en Selvet, die zo hard werkte dat ze haar kinderen bijna nooit zag.

‘We hebben het boek en de tentoonstelling met heel veel zorg gemaakt. Dat zul je hopelijk wel zien als je naar de opening komt.’

Wat is je drijfveer geweest?

‘Als fotograaf kwam ik in ons visueel archief in Nederland heel weinig beeldmateriaal tegen van vrouwen uit Turkije. Als de generaties na ons op zoek gaan naar de verhalen van hun voormoeders, dan vinden ze heel weinig. Nu deze vrouwen nog leven, is het tijd om te vragen hoe het voor hen was om naar Nederland te komen. Wat waren hun dromen, verwachtingen en gevoelens?’

‘Kom alsjeblieft bij mijn moeder of mijn oma langs’

De juiste historische context bij de foto’s scheppen.

‘Ja, het moet nu uit eerste hand worden vastgelegd. Anders moeten kinderen en kleinkinderen gissen naar de verhalen achter de foto’s in de albums thuis. De foto’s zijn prachtig en laten de gelaagde en complexe levens van deze vrouwen zien. Onze archieven moeten worden aangevuld voor een vollediger beeld van hun levens.’

Je vraagt aandacht voor een groep vrouwen waar de rechtse meerderheid in de politiek geen oren naar heeft. ‘Eigen volk eerst’, lijkt nu de prioriteit.     

‘Dit project is niet begonnen als reactie op de Nederlandse politiek. Maar gezien de verharding in de Nederlandse samenleving en de politieke retoriek komt het natuurlijk wel enigszins in een ander daglicht te staan. Al deze verhalen kunnen een mooie antistof zijn tegen al het zwart-wit denken en de haatdragende retoriek over migranten.’

Hoe dan?

‘Door je te laten raken door hun verhalen.’

Deze vrouwen werden vaak neergezet als slachtoffers die bevrijd moesten worden door ‘het vrije Westen’. Soms is dat ook zo. Ben je dit in je onderzoek ook tegengekomen?

‘Het beeld dat wij in Nederland in ons collectief geheugen hebben van deze eerste generatie is dat deze vrouwen hun man zijn achterna gegaan, voor de kinderen hebben gezorgd, thuis hebben gezeten en niet veel te zeggen hadden. Dat beeld is misschien voor een deel van de vrouwen waar, maar voor een groot deel van de vrouwen is dat niet het hele verhaal. In werkelijkheid is dat verhaal veel complexer, gelaagder en dubbelzinniger. Dat kwam ook terug in al mijn interviews en gesprekken met deze vrouwen.’

Kun je een voorbeeld geven?

‘Neem bijvoorbeeld Iclal teyze (tante, red.), die ook op de cover van het boek staat, zittend op een motor. Zij vertelde dat ze vroeger echt een stoere chick was. Ze droeg leren jassen, spijkerbroeken, leren schoenen en sloeg mannen in elkaar die onbeschoft deden. In de buurt werd ze de leeuwendochter van Ali genoemd. Ze reed in een grote auto en scheurde met 100 km per uur door de straten van Schiedam om iedereen naar hun bestemming te brengen. Een soort taxi voor de buurt, maar ze moest ondertussen ook heel hard werken in de fabriek en miste de bergen van Urfa.

Wel even wat anders dan het beeld van het zielige ‘migrantenvrouwtje’ in de uitkering.

‘Ja, maar het is ook dubbelzinnig. Ze mocht weinig van haar vader, die vroeg is overleden. Ze had heel graag willen studeren, maar in die tijd vonden mannen dat niets voor meisjes. Ook die motor is een pijnpunt voor haar, want ze heeft nooit haar motorrijbewijs gehaald, wat ze graag had willen doen. Dit komt terug in de verhalen van deze vrouwen. Ze hadden te maken met het patriarchale systeem, waarin ze bijvoorbeeld ook de schoonfamilie moesten helpen, maar tegelijkertijd ook met een onderdrukkend systeem in Nederland. Ze kwamen terecht in een land dat ze niet kenden en waar maar weinig voor hen was geregeld. Ze werden ook uitgebuit als arbeiders. Er werden geen taallessen aangeboden, en ze leefden onder slechte leef- en werkomstandigheden.

‘Iclal vertelde dat ze vroeger echt een stoere chick was’

Dus ergens ook wel weer onderdrukking, niet alleen van de mannen in hun omgeving.

‘Het is niet alleen maar onderdrukking. Het is veel meer dan dat. Het is jezelf staande houden en overleven. Dromen en verwachtingen hebben en nieuwsgierig zijn. En op je eigen manier de taal leren. Keihard werken in de fabrieken in Nederland. Deze vrouwen hebben daar aan de lopende band gestaan. Maar goed, het was ook gezellig, ze vertelden anekdotes aan elkaar en kookten samen met collega’s. Precies zoals het leven is, die gelaagdheden. Het komt allemaal terug in hun verhalen. Al het mooie en verdrietige is te zien. Dus, al deze verhalen zijn eigenlijk een hele goede antistof tegen het eenzijdige beeld dat over hen bestaat.

Wat is het leukst en moeilijkst aan het fotograferen van deze generatie?

‘Eerlijk gezegd was er eigenlijk helemaal niks moeilijks aan. Via een oproep op sociale media kwam ik in contact met deze vrouwen. Op mijn oproep reageerden heel veel kinderen en kleinkinderen van ‘kom alsjeblieft bij mijn moeder of mijn oma langs’. Het contact werd dus gelegd door hun kinderen en kleinkinderen. Onze generatie wil niet dat het leven van onze ouders en grootouders in Nederland onopgetekend in de vergetelheid raakt.’

Hoe ging dat dan thuis?

Als ik langskwam zat iedereen al klaar op de bank, was de thee gezet en lagen de fotoalbums opgestapeld op tafel. Iedereen wist, we gaan praten over het verleden, foto’s bekijken. Na zo’n intensief gesprek over je leven, na alle anekdotes die naar boven kwamen, na het gelach en een traantje, sloten we het af met een heel mooie portretfoto. En ik denk dat dat het mooiste was, om dat vast te leggen.’

‘Ik hoop dat dit project andere mensen inspireert om ook in hun familiegeschiedenissen te duiken, al die foto’s op te rakelen en de verhalen op te schrijven. En dan bedoel ik niet alleen de geschiedenissen van mensen uit Turkije, maar ook die van anderen met een migratieachtergrond, uit Zuidoost-Azië, het Midden-Oosten, Bosnië en Marokko. Hoeveel weten we nou echt over hen? Hoeveel kunnen we over hen terugvinden in onze archieven? Niet genoeg. Dit is al tachtig jaar Nederlandse geschiedenis. Hoog tijd om onze gemeenschappelijke geschiedenis completer maken.’

De tentoonstelling ‘Je moest eens weten’ is tot en met 25 mei 2025 te zien in het Nederlands Fotomuseum in Rotterdam. Het gelijknamige boek verschijnt bij NAI010 Uitgevers (232 pagina’s, € 39,95).