De filosoof Karl Popper schreef over de paradox van tolerantie: wie een tolerante samenleving wil, ontkomt er niet aan de intoleranten te onderdrukken. Roel van Duijn denkt hieraan nu Roemenië waarschijnlijk ook een antidemocraat als leider kiest.

Karl Popper schreef zijn beroemde boek De open samenleving en zijn vijanden in 1946, direct na de catastrofe van het intolerante, autoritaire Derde Rijk. Popper was gevlucht uit Wenen naar Engeland, en toen hij terugkwam miste hij zestien familieleden die in de kampen slachtoffer waren geworden van die intolerantie. Dit inspireerde hem tot zijn scherpzinnige conclusie: ‘Als we ongelimiteerd tolerant zijn, zelfs jegens hen die zelf intolerant zijn, als we niet bereid zijn een tolerante samenleving te verdedigen tegen de aanvallen van de intolerante medemens, dan zal de tolerante mens te gronde gaan, en met hem de tolerantie.’

Dit is volgens mij de waarheid waarin we leven, nog steeds. Het einde van de democratie nadert als we de intolerante antidemocraten hun gang laten gaan. Dat geldt niet alleen voor de Russische autocratie, maar ook voor die van Trump, Orbán, Wilders en ga zo maar door.

Russisch filiaal in Boekarest

Ik moet eraan denken nu we een kritiek moment beleven in Roemenië, waar mogelijk een president wordt gekozen onder wie Boedapest niet het enige Russische spionnennest zal blijven, maar een filiaal in Boekarest zal krijgen.

Fico, Orbán, Simion – drie autoritaire leiders op de oostflank van de EU – dat is voor Poetin om te smullen. Dat maakt Oost-Europa stormrijp voor de Moskouse tiran, want deze mensen doen alles om de verdediging van de tolerante, democratische samenleving te verzwakken. Als Simion in Roemenië wint, komt er langs de oostgrens van de EU in plaats van een hoognodige verdedigingslinie een uitnodigende bres.

Wij moeten de collaborerende autocraten dus onderdrukken in naam van onze strijd tegen de onderdrukking. Laat ze maar honend lachen om onze rechtvaardiging en gedurende de strijd om het verbod alles doen om door misleidende propaganda de Europese bevolking op hun hand te krijgen. Tot hun leugens verboden zijn.

Onderdrukking in naam van de vrijheid is koorddansen. Ook Popper voelde dat zo. Hij vond dat we ‘uitingen van intolerante filosofieën niet moeten onderdrukken, zolang we die met rationele argumenten kunnen bestrijden en ze met behulp van de publieke opinie onder controle kunnen houden.’ Zolang dat lukt, zou verbieden onverstandig zijn. Maar waar ligt het moment dat verbieden een levensvoorwaarde is voor het voortbestaan van de democratie?

Ik denk dat iedereen het er achteraf over eens is dat het een weldaad was geweest als de democratische republiek van Weimar in de jaren twintig de kracht had opgebracht om Hitlers NSDAP te verbieden. Het zou de wereld een ramp bespaard hebben waar we nog steeds niet overheen zijn. Maar in die jaren wisten nog maar weinig mensen welke omvang de ramp zou hebben die eraan zat te komen, en het was zeker niet makkelijk geweest om de meerderheid van de Duitsers ervan te overtuigen dat dit een verstandige maatregel was en de enig juiste om de democratie een kans te geven. Zo is het nu ook, meen ik.

Intoleranten niet tolereren

‘We moeten wel het recht opeisen ze te verbieden’, vervolgt Popper, ‘zo nodig zelfs met geweld. Het kan namelijk heel goed zijn dat zij niet bereid zijn een rationele discussie met ons aan te gaan, maar elke vorm van discussie juist van de hand wijzen.’ Dat is wat er nu gebeurt. Poetin discussieert niet rationeel, maar imponeert zijn volgelingen met herinneringen aan het nog onmetelijker rijk dat Rusland eens was, maar staat niet open voor het rationele argument dat andere landen respect verdienen, hun eigen geschiedenis hebben en op grond van het internationale recht hun eigen keuzes mogen maken. Hij heeft een radicaal ander en gesloten denksysteem. Het internationale recht vormt een rationeel systeem ter wille van de wereldvrede, maar juist de wereldorde die daarop gebaseerd is wil hij omver bombarderen. Geweld in plaats van rede, intolerant geweld.

‘We moeten dan ook uit naam van de tolerantie het recht opeisen de intoleranten niet te tolereren’, en dat geldt ook voor de genoemde intolerante dictators in Oost-Europa van vandaag. Net zo goed als het gold voor de autoritaire heersers waar Popper in 1946 aan dacht toen hij zijn harde logica neerpende.

Gewapenderhand

Op die logica is ook het Verdrag van Lissabon van de EU gebaseerd, dat elk EU-land het recht geeft de hulp van andere lidstaten in te roepen als het gewapenderhand wordt aangevallen.  Je zou kunnen stellen dat ‘gewapenderhand’ letterlijk moet worden opgevat, door wapens die schieten. Maar dit lijkt me de huidige werkelijkheid tekortdoen.

De Russische hybride oorlogsvoering heeft meerdere soorten wapens. Dat kun je lezen in hun eigen oorlogsliteratuur en lesboeken. Giftige propaganda en desinformatie is zonder meer een wapen. De gevolgen zijn even moorddadig. Als Goebbels geen zelfmoord had gepleegd, zou hij in Neurenberg zonder meer ter dood zijn veroordeeld om zijn giftige propaganda, die een moorddadige uitwerking had. Ook als Goebbels nooit eigenhandig iemand doodgeschoten heeft, twijfelt niemand eraan dat hij de hoogste straf verdiend zou hebben als hij geen zelfmoord gepleegd had, omdat hij het criminele Derde Rijk met zijn propaganda een formidabel wapen in handen heeft gegeven. Dat geldt nu ook voor de Russische propaganda.

Geldt het ook voor de propaganda van Trump, die vlijtig wordt uitgedragen door Fico, Orbán, Simion en West-Europese partijen? Ik denk in veel gevallen van wel, omdat Trump, Vance en Musk juist al die Europese collaboratiepartijen steunen die ook de voortdurende sympathie van Poetin hebben, omdat zij net zo goed als de openlijke pro-Poetinpartijen uit zijn op de val van onze verdedigingsbolwerken. Namelijk de EU en de NAVO.

‘Beter regeren’ is onvoldoende

Andere kritiek op dit voorstel: je moet deze intolerantie vermijden door eenvoudig beter te regeren. Daar zit iets in, maar is volgens mij ook een dooddoener.

Ja, je kunt een verband zien tussen de toeslagenaffaire tijdens de regering van Rutte en de daverende overwinning van Wilders. Maar tegelijk zijn er ook veel andere voorbeelden van betere regeringen die toch getroffen werden door de opkomst van autocraten.

In de eerste helft van de vorige eeuw was de regering-Stresemann in Duitsland tamelijk succesvol in de bestrijding van de enorme problemen waar het land voor stond. De gierende inflatie bedaarde, de cultuur bloeide in de Goldene Zwanziger Jahre als nooit tevoren. En toch stompte de NSDAP zich in die jaren een weg naar de macht. De regering-Biden was succesvol, zij schiep duizenden nieuwe arbeidsplaatsen en de economie deed het nergens in de wereld zo goed als in de VS. En toch slaagde Trump erin om met behulp van zijn complottheorie van de Gestolen Verkiezingsoverwinning het democratisch bewind omver te werpen. De Duitse Ampel-regering heeft het de afgelopen jaren niet slecht gedaan, zij maakte een goed en noodzakelijk begin aan de bestrijding van klimaatverandering, en ook maakte zij een voorzichtig begin met de nodige herbewapening van het land. En toch werden al deze voorbeelden van goed regeren getroffen door de opkomst van de antidemocraten. De AfD moet alsnog, en meer dan ooit, verboden worden.

Niet alleen worden bij regeren altijd fouten gemaakt, maar regeringen van afzonderlijke landen zijn altijd onderhevig aan globale problemen. Zo’n probleem is de massale vlucht van asielzoekers uit landen waar oorlog of armoede heerst. Dat geeft antidemocratische demagogen altijd de kans om met behulp van complottheorieën en propaganda hun vijandige macht op te bouwen.

Poppers stelling dat de tolerantie ten onder gaat als zij de intoleranten niet onderdrukt, en daarmee ook de tolerantie zelf, zou het parool moeten zijn voor de strijd om het behoud van de democratie in Europa. Nu de opkomst van het vijandelijk kamp van binnenuit een even heftige aanval is geworden als de aanval van buitenaf.