Nooit meer oorlog en een geweldloze, rechtvaardige samenleving. Het zijn de idealen van de pacifisten, in de jaren van de Koude Oorlog een beweging van honderdduizenden. Nu is er weinig ruimte voor dit geluid. ‘Als je tegen de oorlog bent, ben je voor Poetin’, zegt Willem de Haan. 

De Haan is van de Nieuwe Vredesbeweging, een verzameling bestaande en nieuwe vredesorganisaties die hun krachten hebben gebundeld om het hoofd te bieden aan de toenemende oorlogsbereidheid van het Westen. ‘Er zitten organisaties bij die al jaren bestaan, zoals Kerk en Vrede, Pais Vredesbeweging en Stop Wapenhandel. Maar er zijn ook nieuwe partijen met jonge activisten. Er komen steeds meer groepen bij.’

Zelf is hij pacifist van het eerste uur. Tijdens de Koude Oorlog stond hij vooraan om te pleiten voor ontwapening, want oorlog brengt alleen maar narigheid met zich mee, vindt hij. ‘Het is het meest verschrikkelijke wat mensen elkaar aan kunnen doen.’ Hij weigerde militaire dienst te voltooien, wat hem op een celstraf van achttien maanden kwam te staan. Maar het bracht hem niet van zijn stuk. Nu de oorlogsretoriek ons opnieuw om de oren vliegt, is het tijd voor de pacifisten hun boodschap nieuw leven in te blazen. 

Kwetsbaarheid 

Nadat de Amerikaanse president Trump duidelijk had gemaakt dat hij Europa niet langer vanzelfsprekend zou steunen en president Poetin de wind in de zeilen kreeg, werd de kwetsbaarheid van de Europeanen tot in de huiskamer gevoeld. Nederlanders moesten zich voorbereiden op de mogelijkheid van een oorlog, zei NAVO-baas Mark Rutte. Ondertussen wordt er flink geïnvesteerd in defensie en zijn we het met het overgrote deel van de Europeanen eens over de noodzaak van een Europees leger aan de grens van het continent. 

Afgezien van de vraag waar het geld voor dit soort uitgaven vandaan moet komen, is er maar weinig discussie over de toenemende bewapening van Europa, merkt De Haan op. ‘Behalve SP en FvD zijn alle politieke partijen hier voor. Dat heeft me wel verbaasd. De oorlogsretoriek wordt door veel mensen gewoon overgenomen, zonder erover te discussiëren.’

Het is ook Wendela de Vries opgevallen. ‘Er is geen kritiek op dit beleid, niet onder politici en niet in de media. Journalisten mijden het tegengeluid. Gelukkig begint dat nu een beetje te kantelen.’ De Vries is mede-oprichter van de stichting Stop Wapenhandel en al 25 jaar actief als vredesactivist. ‘De afgelopen jaren is het steeds lastiger om te pleiten voor minder wapens, vertelt ze. ‘Voor de oorlog in Oekraïne werd de wapenindustrie over het algemeen gezien als iets problematisch. Maar sinds de oorlog zijn wapens opeens het enige geworden wat ons veilig kan stellen.

‘Het is echt een fixatie. We zijn bang voor Poetin en denken dat afschrikking het juiste antwoord is. Maar een wapenwedloop biedt geen veiligheid. Als wij er een schepje bovenop doen, doet de vijand dat ook. Al je geld gaat in zo’n wapenwedloop zitten en het kan heel erg fout gaan. Aan beide kanten zitten altijd haviken die oorlog willen.’

‘Waar is deze fixatie begonnen?’ vraagt De Haan zich af. De Russische inval van Oekraïne zat er al veel langer aan te komen. Inlichtingendiensten wisten dat het ging gebeuren. Toch hebben we het laten gebeuren, zonder te proberen de diplomatieke weg te bewandelen. Europa ging gelijk op ramkoers. Waarom? Dat weet ik niet. Er zijn mensen die hier een complot in zien: een samenwerking met de wapenindustrie die hiervan zou profiteren. Ik denk dat dit te simpel is. Ik denk eerder aan een psychologische verklaring. We voelen ons bedreigd. Bang gemaakt door het idee dat de Russen aan de Noordzee staan. Als we niets doen, dan neemt Rusland heel Europa in. De vraag is in hoeverre dit klopt. Is de dreigende taal van Rusland niet evengoed retoriek?  

Vijandsbeeld

Volgens De Vries is er in het huidige conflict een vijandsbeeld geschetst dat erg lijkt op de manier waarop ook tijdens de Koude Oorlog over Rusland werd gesproken. ‘Het is een eenzijdig beeld: wij zijn de goeden, zij zijn de vijand. Daarin zit geen enkele nuance. Ben je tegen de oorlog, dan ben je voor de vijand. Over het algemeen hebben mensen een sterke behoefte om bij ‘de goeden’ te horen. Poetin is de vijand, met hem valt niet te praten. We zijn als mens erg vatbaar voor dit simplisme’, aldus De Vries. 

‘De emotie over deze oorlog is in Nederland heel sterk’

Daarbij komt, zo beargumenteert ze, dat we in Nederland al vrij snel in direct contact kwamen met Oekraïense vluchtelingen. ‘We vingen ze op, er waren heel veel mensen die deze vluchtelingen wilden helpen. Dat is natuurlijk heel fijn, maar daaruit ontstond ook een gedeelde boosheid over de Russen. We hoorden de verhalen over de oorlog van mensen die het mee hadden gemaakt. We hoorden over de geliefden die ze hadden verloren, of die er nog waren en onder vuur lagen. Daardoor is de emotie over deze oorlog heel sterk.’

‘Ik ben ook bang. Voor Poetin, maar ook voor de NAVO. Ook voor Trump. Ik ben er bovendien niet heel erg gerust op dat Ursula von der Leyen zo gefocussed is op het hebben van wapens,  zonder het te hebben over het feit dat deze wapens mensen dood maken. Toch denk ik dat het belangrijk is rationele afwegingen te maken.’

Diplomatie

Een van de dingen die De Haan politici in Nederland en Europa het meest aanrekent, is het feit dat diplomatie bij voorbaat werd uitgesloten. ‘Praten kan met iedereen’, denkt hij. ‘Ook Poetin is onderdeel van een systeem. Het is echt geen idioot. Ben je het niet met hem eens, leg het op tafel. Maar er zijn op dit moment helemaal geen gesprekken tussen Europa en Rusland.’

‘We praten ook met Benjamin Netanyahu, of met Abdel Fateh al-Sisi’

‘Natuurlijk valt er te praten met Poetin’, zegt De Vries. ‘We praten ook met Benjamin Netanyahu, of met Abdel Fateh al-Sisi. Het gaat er niet om of deze leiders te vertrouwen zijn, maar je moet zien te begrijpen wat hun belangen zijn en welke garanties je van ze kunt krijgen. Dat is diplomatie, je moet onderhandelen. Daarbij helpt het natuurlijk ook dat je je als land aan het internationaal recht houdt. Dan kun je anderen daar ook op aanspreken. Dat doet Nederland op dit moment niet waar het op Israël aankomt’, zegt de activiste. 

Volgens De Haan is dit gebrek aan diplomatie waarin de huidige situatie wezenlijk verschilt van die in de Koude Oorlog. ‘Ook toen vond er een wapenwedloop plaats, ook toen werd Rusland gezien als de vijand. Maar er werd ook onderhandeld. Terwijl de oorlogsretoriek doorging, werden er allerlei verdragen gesloten die uiteindelijk tot een detente leidden. Denk aan de Salt-akkoorden in 1969-1972 en de Helsinki-akkoorden in 1975.’ 

Hoewel deze akkoorden inderdaad leidden tot een ontspanning van de wapenwedloop, was er ook veel kritiek. De Amerikaanse president Ford zou te veel hebben ingeleverd. Rusland wilde de invloedssfeer in Oost-Europa behouden. Door dit in te willigen, gooiden de VS de Oost-Europese landen te grabbel, vonden veel mensen. 

Het is een machtsspel tussen de NAVO en Rusland dat al veel langer speelt dan alleen de laatste drie jaar in Oekraïne, merkt De Haan op. ‘Maar het Westen speelt hier net zo goed een rol in als Rusland. De NAVO-uitbreiding in oostelijke richting is niet bevorderlijk geweest voor de ontspanning. Deze uitbreiding was vooral een initiatief van de Amerikanen, daar had Europa zelf weinig belang bij. Maar het heeft zich hier ook niet tegen verzet. Nu is dit machtsspel opnieuw geëxplodeerd.’

Een machtsspel

Als je tegen de oorlog bent, wordt al snel gezegd dat je voor Poetin bent, maar zo zwart-wit is het niet, legt hij uit. ‘Natuurlijk ben ik tegen Poetin’ zoals ik tegen elke megalomane dictator ben. Maar met ‘ tegen’ iemand zijn schiet je niet zoveel op, je moet het probleem met zo iemand oplossen. Daarom ben ik dus tegen de oorlog. Bovendien is oorlog een gevolg van een machtsspel tussen politici, waarbij militairen als pionnen worden ingezet. Ja, deze militairen willen vechten voor hun land. Moed en opoffering klinken krachtig en geven voldoening, maar vechten is een eenvoudige reactie op een ingewikkeld probleem dat door politici is veroorzaakt.’

‘Het dominante discours is dat we Poetin moeten verslaan’

De Nieuwe Vredesbeweging wil voor de NAVO-top in Den Haag een groot actieweekend organiseren. Want het gebrek aan reflectie is niet alleen een fenomeen onder politici. Ook in de sociale omgang is het niet gangbaar om over vrede te praten, merkt De Haan op. ‘Het dominante discours is dat we Poetin moeten verslaan.’

‘We willen ons hierbij richten op de linkse politiek, maar ook maatschappelijke druk uitoefenen. Er moet meer discussie komen, meer dialoog met meer perspectief. In buurthuizen, cafés en op straat. Wat we willen zeggen is vooral: geloof niet alles wat de politiek ons voorhoudt en durf te twijfelen over het heersende narratief.’

Ooit zorgden pacifisten voor de grootste Nederlandse demonstratie ooit. Ruim een half miljoen mensen gingen in 1983 de straat op om te demonstreren tegen de plaatsing van kernraketten in Nederland. De Haan: ‘We begonnen ooit met tien tot twintig mensen, die half miljoen mensen stonden echt niet direct op. Ook nu kunnen we dit weer bereiken. We beginnen met een klein groepje. Als het nu niet lukt om een groter tegengeluid te organiseren, lukt dat later misschien wel. Ik geloof dat het kan.’

Op maandag Tweede Paasdag houdt de Nieuwe Vredesbeweging een vredesmars in Den Haag. Ze verzamelen om 1 uur op de Kalvermarkt, nabij Den Haag CS.

Op 1 juli verschijnt het boek van Willem de Haan: Vrede als daad‘ bij uitgeverij Bot.