Onderzoeksjournalist Sander Rietveld (Zembla) groeide op in een orthodox-protestants milieu in de Biblebelt. Zijn ouders steunden de EO, stemden op de Reformatorische Politieke Federatie – die in 2000 opging in de ChristenUnie – en zagen ‘links’ als het kwaad. Een aantal jaar geleden zag Rietveld zijn christelijke oud-docent Cor Verkade, van de Evangelische Hogeschool in Amersfoort, opduiken als prominent sympathisant van Forum voor Democratie. En Verkade is niet de enige. Een minderheid onder orthodoxe christenen voelt zich aangetrokken tot het radicaal-rechtse gedachtegoed van Thierry Baudet en Geert Wilders. Hierover schreef Rietveld het boek Nieuwe Kruisvaarders.

Waar bestaat deze aantrekkingskracht uit?

‘Een deel van de orthodoxe christenen heeft theocratische neigingen. Ze menen te weten wat Gods wil is in deze wereld en willen die opleggen aan de samenleving. Dat kan niet, want we leven hier in een seculiere samenleving. De geïdealiseerde christelijke samenleving is ver weg. Dit zorgt voor een gevoel van verlies, maar kan ook leiden tot slachtofferdenken. Want een ‘linkse elite’ zou hiervoor verantwoordelijk zijn. Op zulke gevoelens spelen populisten ook in. Zij geloven eveneens in een geïdealiseerd verleden dat er niet meer is, en in een elite die het volk zou hebben verraden. Populisten worden door sommige orthodoxe christenen als bondgenoten gezien in hun kruistocht tegen die elite en de islam, helemaal als ze – zoals Thierry Baudet en Viktor Orbán – zich ook op het christendom beroepen. Voor Baudet is het christendom een identity marker. Wij zijn christenen, of je het gelooft of niet. Het is een uiterlijk christendom wat hij voorstaat. Hij spreekt over ‘onze fantastische religie’. Met Jezus en met de Tien Geboden heeft dit echter niets te maken. Het gaat om een christendom, een domein, een grond. Zijn christendom is niet iets van de ziel, maar van de grond.’

Wie zijn in christelijk Nederland de belangrijkste steunpilaren van het radicaal-rechtse populisme?

‘De afgelopen jaren zag ik allerlei soorten christenen in de entourage van Baudet en Wilders. Twee belangrijke steunpilaren waren de orthodox-protestantse ondernemers Cor Verkade en Jan Louis Burggraaf, die Baudet financieel sponsorden. Daarnaast heb je de katholieke publicist Robert Lemm, die het Forum van conservatieve ideeën voorziet, en de katholieke bekeerling Tom Zwitser van uitgeverij De Blauwe Tijger, die radicaal-rechtse boeken uitgeeft, in zijn video’s de boerenprotesten ondersteunt en zegt dat het coronavirus een hoax is. Ook wordt Baudet gesteund door de hervormde predikant Henk Jan Prosman, die eerst bekend stond als de PVV-dominee. Daarnaast sympathiseren ook sommige evangelische voorgangers met rechts populisme, zoals Joël Boertjens, die uiterst kritisch is over de islam. En ten slotte heb je de extreemrechtse publicist Paul Beliën uit Vlaanderen, die Wilders steunt, en natuurlijk de orthodox-protestantse Bart Jan Spruyt, die eerst bij Geert Wilders zat en later sympathiseerde met Baudet. Het gaat al met al om een divers gezelschap van orthodox-protestantse, conservatief-katholieke en evangelische mannen.’

‘Baudets christendom is niet iets van de ziel, maar van de grond’

Wilders is atheïst, Baudet is ‘cultuurchristelijk’ en staat net als Trump niet bekend om zijn christelijke levensstijl. Wat hebben deze politici aan deze steun uit orthodox-christelijke hoek, behalve stemmen? Is er soms meer dat hen bindt?

‘Ze zijn er om een stempel van goedkeuring te geven. Dit geldt zeker voor Baudet. Voor hem is het cultuurchristendom heel belangrijk. Het draait niet slechts om een christelijk sausje. Het christendom is een belangrijke pijler in zijn verhaal. Hij wil een blank, christelijk Europa. Baudet weet heel goed dat het cultuurchristendom zonder ware christenen tot mislukken is gedoemd. SGP-leider Kees van der Staaij wees hem daar ook een keer op tijdens een debat. Cultuurchristendom is volgens Van der Staaij als een bos bloemen zonder wortels, Baudet is niet geworteld in de grond van het ware christendom. De FvD-leider voelt dat. Daarom heeft hij ‘echte christenen’ nodig die hem steunen, zodat hij toch die verworteling heeft en zijn cultuurchristendom niet verdort. Daarom zoekt hij ook toenadering tot de SGP, vermoed ik.’

Cor Verkade wilde toch ooit een ‘heidense’ SGP, wat het Forum voor Democratie misschien wel feitelijk is?

‘Klopt. Verkade begrijpt dat de SGP niet-christenen afschrikt. Hij wilde daarom een conservatieve partij voor niet-christenen, een heidense SGP. In 2014 was hij hier al mee bezig. De naam Thierry Baudet circuleerde toen ook, vertelde hij mij, maar ze hebben uiteindelijk een conservatieve CDA-prominent benaderd. Die zei echter dat hij pas mee wilde doen als er een miljoen op tafel zou worden gelegd. Dus het ging niet door. Maar toen Baudet een jaar later een onderkomen zocht voor zijn denktank, de latere politieke partij Forum voor Democratie, toen heeft Verkade voor een onderkomen gezorgd in de kelder van zijn pand aan de Herengracht in Amsterdam.’

De orthodox-protestantse SGP beweegt zich steeds meer in populistisch, anti-islamitisch vaarwater, zo schrijf je in je boek. Als het over het ‘weren’ van ‘valse godsdiensten’ gaat heeft Kees van der Staaij het niet over het katholicisme, hindoeïsme of jodendom, maar over de islam. Hoe komt dat?

‘De SGP-achterban, zo blijkt uit onderzoek, denkt zeer nativistisch. Ze vinden zichzelf geen racisten natuurlijk, maar willen een politiek beleid dat de inheemse bevolking bevoordeelt ten opzichte van immigranten. Moslims zijn het symbool van de vreemdelingen die hier volgens de SGP niet horen. Ze zijn niet alleen mensen die er anders uitzien, maar hebben ook nog eens een andere religie. De SGP zet de islam continu neer als een bedreiging, als een gevaar voor de rechtsstaat. Vroeger, ten tijde van SGP-leider dominee Kersten, waren de katholieken en de Joden de vijand. Kersten was een antisemiet en mocht na de Tweede Wereldoorlog niet terugkeren in de Tweede Kamer. Maar de SGP is tegenwoordig niet meer antisemitisch maar fel pro-Israël, onder invloed van het christenzionisme.’

‘Moslims zijn het symbool van de vreemdelingen die hier volgens de SGP niet horen’

Over dat christenzionisme gesproken: hoe vallen de antisemitische appjes en vermeende antisemitische uitspraken van Baudet eigenlijk bij zijn orthodox-christelijke fans?

‘Veel orthodoxe gelovigen moeten daar niets van hebben. Maar ik vind het opvallend dat er ook christenen zijn die er weinig moeite mee lijken te hebben. Ze zijn pro-Israël en steunen rechtse Israëlische politiek, maar moeten van linkse Joden niets hebben. Dan duiken opeens oude grimmige beelden op, zoals bij het demoniseren van George Soros, de Geldmensch.

‘In evangelische kringen (evangelischen zijn christenen die de nadruk op Jezus leggen en geloven in een ‘geestelijke strijd’ tussen engelen en demonen, red.) is de liefde voor de Joden voorwaardelijk, maar ook instrumenteel. De Joden zijn namelijk degenen die de mechaniek van de Eindtijd in werking stellen. Het Joodse volk keert weer terug naar Israël: dan vindt de herbouw van de tempel plaats op de plek waar nu de Rotskoepelmoskee staat, dan komt de Antichrist, die twee derde van de Joden zal vernietigen. Pas dan kan Jezus terugkomen en zijn Rijk in Jeruzalem oprichten, waar hij met de christenen zal heersen over de aarde. Heel pro-Joods is dit denken dus niet.

‘Naast die fanatieke Israëlliefde leidt dit denken ook tot islamofobie. Het zijn de vermaledijde moslims die zich verzetten tegen de joodse heerschappij. Christenen voor Israël, de pro-Israëlische lobbyorganisatie uit Nijkerk, is heel erg anti-Palestijns. Ze nodigden vaak Wiesje de Lange uit, een extremistische schrijfster die zei dat het conflict in het Midden-Oosten alleen kon worden opgelost door de totale vernietiging van het Palestijnse volk. En Christenen voor Israël heeft grote invloed op de koers van de ChristenUnie en de SGP, maar kan het ook goed vinden met de PVV.’

Gert Jan Segers heeft zich in het verleden, als directeur van het wetenschappelijk bureau van de partij, zeer kritisch over de islam uitgelaten. De islam is fout, omdat de islam ontkent dat Jezus de zoon van God is. Maar dat doet toch iedereen die niet-christelijk is? Waarom pikt hij de islam er als enige uit?

‘De ChristenUnie-leider is zeven jaar in Caïro geweest als evangelist en heeft daar – naar eigen zeggen – de donkere kant van de islam ontdekt. Bij zijn aantreden, eerst als directeur van het wetenschappelijk instituut en daarna als Kamerlid, is de ChristenUnie de islam steeds meer als een bedreiging gaan zien. Zo omschrijft Segers moslims als potentiële ‘ja maar’-zeggers. ‘We keuren de aanslagen niet goed, maar… En achter dat ‘maar’ volgt dan toch een vorm van vergoelijking en begrip.’ Hiermee maakt Segers moslims naar mijn mening potentieel verdacht, alsof ze stiekem toch terrorisme steunen.

‘De ChristenUnie probeert rechtsstatelijk te zijn. Dat komt door het Gereformeerd Politiek Verbond, een van de twee partijen waaruit de ChristenUnie is voortgekomen. Maar je ziet, en dat komt mede dankzij Segers, een verschuiving naar populistische retoriek. Zo waarschuwde hij in 2013 voor de gevaren van een islamitische meerderheid, terwijl de laatste cijfers een heel lichte stijging laten zien. Het percentage moslims stijgt nauwelijks. Met andere woorden: Segers doet aan angstretoriek, houdt zich niet aan de feiten. En soms zoekt de ChristenUnie hierbij de grenzen van de rechtsstaat op. Godsdienstvrijheid geldt wel voor christenen, maar als er in de krant een bericht staat over foute Koranlessen, wordt geopperd dat de inspectie naar de moskee moet. Je zult Segers nooit horen zeggen dat de inspectie ook naar de kerk moet.’

Is Segers de enige in de ChristenUnie die het anti-islamverhaal promoot, of zijn er ook anderen?  

‘Heel opvallend vind ik dat het wetenschappelijk instituut van de partij pleitte voor ‘gezond nationalisme’. De directeur van het wetenschappelijk instituut wilde samenwerking met rechtse populisten ‘niet uitsluiten’. Een andere medewerker verdedigde in een publicatie een strikter vluchtelingenbeleid, met beroep op de ‘Bijbelse lijn’ van ‘de zuivere nationale gemeenschap’. Hoewel Segers snel afstand nam van deze publicatie is het veelzeggend dat dit verhaal wel geschreven werd.’

Is het islamstandpunt van de ChristenUnie ook niet kritischer geworden vanwege evangelische invloeden? Zonder evangelische christenen over één kam te willen scheren: zij zijn in het algemeen een stuk negatiever over de islam dan gereformeerden.

‘In evangelische kringen wordt de islam nogal eens als een duivelse macht gezien. Ze spreken over een geestelijke strijd. De ChristenUnie zelf heeft het nu ook over een geestelijke strijd met de islam. Dit roept allemaal beelden op. Dat er achter de islam een boze geest, een demoon, schuilgaat. Onder evangelische christenen kom je – vanwege hun sterke focus op de Eindtijd – meer complotdenken tegen dan onder gereformeerden. Het geloof in een strijd met demonen en de Antichrist wordt door sommige gelovigen moeiteloos gecombineerd met QAnon en het pedofielennetwerk van de cabal.’

‘De ChristenUnie zelf heeft het nu ook over een geestelijke strijd met de islam’

In je boek las ik ook over de European Christian Political Movement, een internationale politieke organisatie die in 2004 door de ChristenUnie is opgericht en, zo blijkt uit je boek, banden heeft met extreme conservatieve groeperingen. Hoe zit dit precies?

‘De ECPM is een soort Europese politieke partij waarin nationale partijen participeren. De ChristenUnie is de oprichter van deze beweging, die haar hoofdkantoor in Amersfoort heeft staan. Maar de SGP is eveneens lid, net als veel Oost-Europese partijen. In Nederland heeft de ChristenUnie een gematigd imago, maar in Europa ligt dit toch heel anders. De ECPM herbergt allerlei ultraconservatieve individuen en organisaties, die extreme opvattingen hebben over abortus, homorechten en vrouwenrechten. Daarnaast zijn er allerlei lijntjes met radicaal rechts. Zo was een van de ECPM-parlementariërs in Brussel een radicaal-rechtse politica van Alternative für Deutschland. Ook was er een Poolse politicus die zich had afgesplitst van de (ultraconservatieve regeringspartij, red.) PiS, omdat hij deze partij te links vond. Het meest opmerkelijke voorbeeld vind ik een Roemeense activist, die is aangesloten bij de denktank van de ECPM. Hij is niet alleen fel tegen abortus, maar was ook woordvoerder van een fascistische beweging die tegen de Roma is. Daarnaast was hij eindredacteur van een neonazi-website die is opgezet door David Duke, oud-leider van de Ku Klux Klan. ECPM neemt officieel afstand van elke vorm van extremisme en racisme en zegt niets te maken willen hebben met radicaal-rechts. Maar het is opvallend dat deze connecties telkens weer opduiken. En pas als er ophef is stapt ECPM eruit. Zoals in 2019 bij het Dignitatis Humanae Instituut in Rome, toen Steve Bannon er een school voor populisten van wilde maken. Maar Bannon was in 2014 al keynote speaker op een congres van dit instituut en werd in de jaren daarna steeds belangrijker.’

Er was ook een link tussen de SGP en de Hongaarse regeringspartij Fidesz van Orbán, las ik. Wat hebben die twee partijen met elkaar te maken?

‘In 2002 was het huidige SGP-Kamerlid Roelof Bisschop, op dat moment een vooraanstaande historicus uit de gereformeerde gezindte, in het Hongaarse parlement in Boedapest voor een conferentie met politici van Fidesz. In zijn toespraak verdedigde Bisschop de theocratische gedachte, en ook het idee dat God met bepaalde volkeren een verbond zou hebben gesloten. Zo bestaat er volgens Bisschop een bijzondere band tussen God en het Nederlandse volk, omdat het calvinisme in Nederland eeuwenlang een dominante factor was. Hetzelfde geldt voor Hongarije, zegt hij, waar het gereformeerde protestantisme van oudsher ook een grote rol speelt. Politici van Fidesz hadden hier nooit op die manier naar gekeken en werden enthousiast. Toen ik Bisschop sprak voor mijn boek zei hij tegen mij: ‘Het christelijke nationalisme van Orban komt uit dezelfde bron als de theocratie van de SGP.’

Hongarije verandert nu echt in een autoritaire staat, waar onafhankelijke media aan banden worden gelegd. Gaat dit de SGP niet iets te ver?

‘De SGP zegt dat ze zich zorgen maakt. Maar ze verbindt hier vervolgens geen consequenties aan. En bij de Hongaarse hetze tegen George Soros negeren SGP’ers dat het hier om een antisemitisch hondenfluitje gaat. SGP en de ChristenUnie onthielden zich van stemming, toen het Europees Parlement stemde over een voorstel om Hongarije aan te pakken.’

In je boek schrijf je ook over de invloed van extremistische conservatief-christelijke organisaties als the John Birch Society, de Nieuwe Apostolische Reformatie/dominionisten, Tradition, Family and Property, CitizenGo en World Congress of Families. Hoe machtig zijn deze rechtse NGO’s? Doen zij eigenlijk niet hetzelfde als de Open Society Foundation van George Soros, maar dan omgekeerd?

‘Het is echt lastig om in te schatten hoe machtig ze zijn. In Nederland is hun invloed gering, maar in Hongarije, Rusland en Spanje hebben deze rechtse organisaties zeker invloed. Ze financieren de culture wars, net als George Soros. Maar het verschil is dat Soros’ Open Society Foundation transparant is, terwijl deze organisaties heel schimmig opereren. Het gaat om dark money.’

Waarom richten deze organisaties zich juist nu op Europa?

‘Ze denken dat ze het tij mee hebben vanwege het succes van het populisme in Europa. Ze hopen dat dit leidt tot een heropleving van een christelijk Rijk. Daarom wordt er veel in Europese campagnes geïnvesteerd. Je moet het ijzer smeden als het heet is.’

‘Eerst waren de communisten de externe vijand van orthodoxe christenen, na de val van de Muur werd het de islam’

In de jaren zeventig en tachtig was het communisme dé grote tegenstander, in de beleving van veel orthodoxe christenen. Nu lijkt de islam het communisme te hebben verdrongen als boeman. Moet er voor het zelfbeeld van de eigen groep per se een vijand zijn?

‘Als je kijkt naar de meer fundamentalistische kringen, dan zie je sterke vijandbeelden. Een externe vijand is nodig om het niveau van dreiging in stand houden, zodat bij de eigen groep de neuzen dezelfde kant op staan. Het groepsgevoel wordt versterkt, het gevoel dat ‘wij’ dankzij ‘hen’ slachtoffers zijn.

‘Eerst waren de communisten de externe vijand van orthodoxe christenen, na de val van de Muur werd het de islam. De christelijke organisatie Kruistochten, tegenwoordig Open Doors geheten, richtte zich aanvankelijk alleen op christenen achter het IJzeren Gordijn. Na 1989 verschoof de aandacht naar christenen in de islamitische wereld. Die wereld werd door evangelische christenen met zware termen beschreven. Het ging over een duistere geestelijke macht, die miljoenen zielen gevangen houdt en christenen onderdrukt. En met die christenen, die slachtoffer waren, kon je je identificeren. In 2005 sloeg Open Doors alarm in het onder evangelische christenen veel gelezen blad Uitdaging. De ‘oprukkende islam’ zou wel eens kunnen leiden tot christenvervolging in Nederland. Er zou zelfs al een handboek voor vervolgde christenen in de maak zijn, berichtte Uitdaging. Het verdedigen van religieuze vrijheid ligt vlakbij het zaaien van angst. Al moet ik zeggen dat Open Doors tegenwoordig een stuk gematigder lijkt.’

Ten slotte: hoe mainstream zijn moslimhaat, racisme en homohaat onder orthodoxe christenen nu eigenlijk?

‘Er zijn weinig orthodoxe christenen die besluiten om PVV of FvD openlijk te gaan steunen. Dominee Prosman is echt een uitzondering. Wat je wel ziet is dat SGP en ChristenUnie kritischer worden over de islam, mede in reactie op het succes van PVV en FvD. En onder de orthodoxe achterbannen van ChristenUnie en SGP wordt er negatief over de islam gedacht. Bij SGP’ers domineert het nativistische, bij evangelische christenen het demonische. Toch zie je ook een ontwikkeling de andere kant op. Orthodoxe christenen zijn tegenwoordig een stuk toleranter tegenover homoseksuelen dan twintig jaar geleden. En de ChristenUnie komt op voor vluchtelingen. In mijn boek heb ik ontwikkelingen in kaart gebracht die een deel van het verhaal vertellen. Maar ik wil benadrukken dat lang niet alle orthodoxe christenen gevoelig zijn voor radicaal-rechts, of zich meer in die richting gaan bewegen.’