De rellen in Den Haag rond een demonstratie van PVV-influencer Els Rechts tonen een groeiende overlap tussen radicaal-rechts en orthodoxe christenen. Wat drijft deze groepen naar elkaar toe? Experts Mariët Baaij en Sander Rietveld leggen de diepe voedingsbodem bloot.

Op 20 september dit jaar liep een demonstratie in Den Haag, aangekondigd als een vreedzaam protest tegen de regering, uit op felle schermutselingen. Relschoppers vielen de politie aan, maar ook journalisten en het D66-hoofdkantoor in de Hofstad. Beelden van rellen gingen het hele land door en domineerden twee weken lang de actualiteitsprogramma’s.

De organisatie van deze demonstratie lag in handen van ‘Els Rechts’, die in werkelijkheid Els Noort heet en een bekende PVV-influencer is met duizenden volgers op X. Zij komt uit een streng reformatorisch SGP-nest. Ook Tom de Nooijer, presentator bij de populistische omroep Ongehoord Nederland, komt uit de SGP-wereld. Hoe kan het dat radicaal-rechts gedachtegoed een sterke aantrekkingskracht uitoefent op orthodoxe christenen?

Iemand die zich niet verbaast over de keuzes van Els Noort is Mariët Baaij, expert op het gebied van kerkpijn en kerkrecht en afkomstig uit de reformatorische wereld. Els is geen willekeurige Wilders-fan, schrijft Baaij in een veelbesproken bericht op LinkedIn. ‘Ze is een kind van de reformatorische wereld, opgeleid op het Wartburg College, gevormd door een cultuur waarin gehoorzaamheid, afzondering en angst voor de wereld centraal staan. En precies díe voedingsbodem maakt dat christelijk nationalisme vandaag in Nederland wortel kan schieten.’

‘Els spreekt over demonen, over hel en verdoemenis, over een God die vooral straft’

Als je opgroeit met angst voor de boze buitenwereld en zwart-witdenken kun je gevoelig zijn voor de boodschap van Geert Wilders, die precies dezelfde sentimenten vertolkt, vervolgt Baaij in haar LinkedIn-bericht. ‘Els is dus geen incident. Ze is de vrucht van een systeem waarin angst groter is dan liefde. Wat mij het meest confronteert, is hoe Bijbelse taal schaamteloos wordt misbruikt voor politieke haat. Els spreekt over demonen, over hel en verdoemenis, over een God die vooral straft. Dat is geen persoonlijke ontsporing, dat is jarenlang geleerd taalgebruik. In reformatorische kringen is het normaal om te spreken over ‘de wereld’ als vijand, over ‘de waarheid’ die alleen in hun kamp ligt, over God die oordeelt. Het is een kleine stap van dat denken naar het aanwijzen van moslims, migranten en politieke tegenstanders als vijanden van God.’

Antirechtsstatelijk-Gereformeerde Partij

Aan de Kanttekening vertelt Baaij dat de SGP altijd al een antirechtsstatelijke inslag heeft gehad. ‘De partij streeft nog steeds naar een theocratie, waarin de overheid zich onderwerpt aan Gods Woord. De rest van de samenleving wordt dan automatisch gezien als ‘werelds’, bedreigend. Dat wantrouwen jegens de overheid en de buitenwereld heeft een lange geschiedenis. Tijdens de Tweede Wereldoorlog was partijleider Gerrit Hendrik Kersten berucht om zijn collaborerende houding tegenover de Duitse bezetter. Toch wordt hij in SGP-kringen nog steeds als een held gezien. ‘Dat is veelzeggend’, aldus Baaij.

‘Het is een hang naar fascisme, die geworteld zit in een bepaald godsbeeld. Bij reformatorische christenen draait het om gehoorzaamheid aan de overheid, behalve als het geloof en de eigen gemeenschap in gevaar komen. Dan mag alles. Je zag dat bij de boerenrellen in Kootwijkerbroek in 2001, toen SGP-senator Gerrit Holdijk sprak over ‘het recht van verzet’. Je zag het daarna bij tijdens de coronacrisis, toen veel reformatorische christenen zich niet aan de coronamaatregelen wensten te houden. En zie je het weer in christelijke vissersdorp Katwijk, waar pro-Palestijnse activisten werden belaagd door relschoppers uit het dorp.’

Nauwelijks zelfreflectie

In de reformatorische wereld en bij de SGP komt zelfreflectie nauwelijks voor. Als buitenstaanders kritiek uiten, of de subsidies aan christelijke scholen worden bedreigd, dan klinkt meteen de beschuldiging dat de overheid het geloof aanvalt. Dat denken schept een ‘vaste burcht’-mentaliteit van wij tegenover de vijand. ‘Het idee is dat als je één steen uit het fundament weghaalt het hele gebouw zal instorten’, zegt Baaij. ‘Reformatorische christenen zijn heel bang voor het hellend vlak. Als ze toegeven op één geloofsartikel dan volgens al die andere artikelen uiteindelijk ook en blijft er niets over.’

‘De SGP is een theocratische partij, die alleen godsdienstvrijheid voor orthodox-protestantse christenen wenst’

Onderzoeksjournalist Sander Rietveld schreef enkele jaren terug het boek Nieuwe Kruisvaarders, waarin hij de sympathie van reformatorische, evangelische en aartsconservatieve katholieke christenen voor radicaal-rechts onderzocht. Juist die defensieve mentaliteit verklaart volgens Rietveld de verschuiving van de SGP. ‘Onder Kees van der Staaij gold de partij nog als staatsrechtelijk geweten van de Tweede Kamer. Van der Staaij was conservatief, maar hij had respect voor democratische procedures. Vandaag zie je dat de SGP meegaat in PVV-moties, zelfs als die ingaan tegen de deze procedures. Het idee dat de overheid er is om de samenleving als geheel te dienen raakt steeds verder uit beeld. Het draait alleen nog maar om de verdediging van de reformatorische zuil, de partij, de scholen en andere organisaties, tegen de boze buitenwereld.’

‘Moslims worden gezien als bedreiging’

De theologie van reformatorische christenen heeft raakvlakken met de PVV. ‘Moslims worden gezien als bedreiging. Theologisch is de islam een ‘valse godsdienst’ die moet worden bestreden door de overheid. De SGP is een theocratische partij, die alleen godsdienstvrijheid voor orthodox-protestantse christenen wenst. De SGP heeft ook sympathie voor autoritaire regimes. Voormalig SGP-Kamerlid Roelof Bisschop, oud-rector van Wartburg College waar Els Noort op heeft gezeten, zei ooit tegen mij: ‘Het christelijke nationalisme van Orban komt uit dezelfde bron als de theocratie van de SGP.’ Dat zegt alles over de aantrekkingskracht van autoritair en nativistisch (gericht op de ‘oorspronkelijke’ bevolking, red.) beleid.’

‘Evangelische christenen zijn erg bezig met de zogenoemde Eindtijd’

Rietveld heeft echter niet alleen onderzoek naar reformatorische christenen gedaan, maar ook naar de evangelische beweging. Streng-orthodoxe evangelischen zijn nog feller anti-islam dan de SGP. Het gaat niet zozeer om theocratie, maar om het bestrijden van Satan en zijn demonen. Evangelische christenen zijn erg bezig met de zogenoemde Eindtijd, waarin Israël een sleutelrol speelt. Omdat moslims worden gezien als vijanden van Israël zijn zij werktuigen in de handen van Satan.’

Invloed van de Verenigde Staten

Als het gaat over de evangelische wereld, wordt de invloed van de Verenigde Staten zichtbaar. Baaij onderzocht Christian White Nationalism, een extremistische stroming die via evangelische voorgangers ook in Nederland aan populariteit wint. ‘In Amerika heb je bewegingen zoals de Heritage Foundation en Project 2025, die van de VS een christelijk land willen maken. Dat idee sijpelt door naar Nederland via charismatische voorgangers en netwerken. Neem Bethel School in Reading, Californië, een conservatieve hogeschool voor fundamentalistische christenen. Het draait om een culture war tegen progressieve ideeën, tegen tolerantie, tegen woke. Die militante mentaliteit kom je ook hier in Nederland tegen onder sommige groepen evangelischen.’

In de evangelische wereld worden maatschappelijke conflicten vaak geduid als een geestelijke strijd, ziet Baaij ook. Alles wordt verdemoniseerd, van homoseksualiteit tot de islam en van de overheid tot de media. ‘In dat wereldbeeld is alles geoorloofd’, legt Baaij uit. ‘Als een voorganger overspel pleegt komt hij ermee weg, door te zeggen dat een demon bezit van hem nam. Daarmee kun je misstanden in eigen kring vergoelijken en tegelijkertijd de buitenwereld tot vijand verklaren.’

Die zwart-witlogica maakt de stap naar extreemrechts kleiner. ‘Sommige evangelische leiders die ik ken geloven echt dat de vernietiging van Gaza al in de Bijbel voorspeld staat.’

Diep ressentiment tegen de seculiere wereld

Rietveld wijst erop dat de aantrekkingskracht van het populisme op orthodoxe christenen ook culturele oorzaken heeft. ‘Er bestaat in deze kringen een diep ressentiment tegen de seculiere, linkse buitenwereld. Er is een nostalgisch verlangen naar het christelijke Nederland dat ooit zou hebben bestaan, dat door de linkse progressieven kapot is gemaakt. Links is de grote vijand. In de Koude Oorlog de communisten, pacifisten en socialisten, na de val van de Muur eventjes D66, nu weer woke. Het gevoel van verlies en slachtofferschap verbindt orthodoxe christenen met het populisme van Wilders en de zijnen.’

Tijdens de demonstratie van 20 september waren niet alleen prinsenvlaggen te zien maar ook christelijke kruizen, merkt Baaij op. Bij extreemrechtse demonstraties in de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk is de kruisvaardersymboliek populair, zegt Rietveld. In de VS droegen sommige Capitoolbestormers kruizen. In het VK zie je het rode kruis van Sint Joris van de Engelse vlag opduiken bij extreemrechtse demonstraties, sommige demonstranten verkleden zich zelfs als kruisridders. Ze gebruiken ook de leus Deus vult, God wil het. In Nederland is deze symboliek veel minder zichtbaar. Maar het idee dat het land heroverd moet worden voor Christus leeft ook hier.’

‘Het gevoel van verlies en slachtofferschap verbindt orthodoxe christenen met het populisme van Wilders’

En dan is er het geval Els Rechts, de PVV-fangirl die de demonstratie in Den Haag mede organiseerde. Ze hoopt een rol in de partij van Geert Wilders te mogen spelen, of een tweede Raisa Blommestijn of Eva Vlaardingerbroek te worden en net als deze bekende extreemrechtse influencers een groot podium te krijgen.

Volgens Baaij was ze naïef. ‘Ze kende hooligans en gaf hen een podium. Zelf had ze waarschijnlijk niet de intentie om rellen uit te lokken, maar ze creëerde wel de setting waarin dat gebeurde.’ De relschoppers waren grotendeels niet-christelijk, benadrukt Rietveld, maar dat doet niets af aan de symbolische betekenis van Els’ rol. ‘Het laat zien dat deze kringen dichter bij radicaal-rechts komen te staan, ook al lopen ze zelf niet met stenen te gooien.’

Wat de zaak pijnlijk maakt, is dat de SGP nauwelijks reageerde. ‘Plichtmatig veroordeelden ze het geweld, maar inhoudelijk namen ze geen afstand van Els Rechts’, zegt Baaij. ‘Dat is tekenend. Kritiek op de eigen kring wordt al snel gezien als aanval, dus zelfreflectie blijft uit. Daarmee baant de partij zelf de weg voor verdere radicalisering.’

Genuanceerd blijven

Beide experts benadrukken dat fundamentalisme niet automatisch gelijkstaat aan extreemrechts. ‘Ook bij de CU kom je fundamentalisme tegen, maar die partij steunt de democratie wel’, zegt Rietveld. ‘Fundamentalisme vergroot niettemin de kans op zwart-witdenken, autoritarisme en complotdenken.’

Rietveld vindt het belangrijk dat we genuanceerd blijven. Niet elke orthodoxe christen is gevoelig voor Wilders’ retoriek. Maar de combinatie van theocratisch verlangen, ressentiment tegen de seculiere samenleving en Amerikaanse invloeden vergroot de kans dat een deel van hen aansluiting zoekt bij radicaal-rechts.

‘Niet elke orthodoxe christen is gevoelig voor Wilders’ retoriek’

Wat leert de affaire rond Els Rechts ons? Voor Baaij is het antwoord duidelijk: ‘Deze groep christenen ruikt hun kans, in deze tijden van Donald Trump en Geert Wilders. Ze voelen dat hun conservatieve geluid weer gehoord mag worden, dat er ruimte is om te zeggen dat ons land weer christelijk moet worden.’

Rietveld sluit zich daarbij aan. ‘Het is belangrijk te beseffen dat de aanval op de democratie niet van radicaal-links komt of van woke, zoals de VVD meent, maar vooral van radicaal-rechts. Sommige orthodoxe christenen vinden hier aansluiting bij. Misschien zouden orthodoxe christenen hier rekenschap van moeten geven.’