Zelfs al willen politici ergens anders over praten, dan nog komen ze uit bij migratie. Het is een obsessie waar we niet zomaar vanaf komen, zegt Peter Scholten, auteur van het kersverse boek De Migratie-obsessie.

Hij begon ver voor de huidige verkiezingen met het schrijven van dit boek, maar de timing van de lancering had slechter gekund. Met begrippen als ‘migrantiseren’, het reduceren van grote maatschappelijke problemen tot dat ene probleem migratie, sluit zijn verhaal naadloos aan bij het sentiment dat onder een groot deel van de Nederlandse bevolking leeft.

Vorige week sprak hij met Rotterdammers en andere geïnteresseerden over de migratie-obsessie in de Pauluskerk, een plek waar de deur altijd openstaat voor thuislozen met welke achtergrond dan ook. Dat deed hij samen met Melek Erdogan, directeur van de Stichting Platform Islamitische Organisaties Rijnmond (SPIOR).

Scholten is realistisch over de toon van het maatschappelijk debat. Dat migratie niet werkelijk het echte probleem is, dat weten veel mensen inmiddels. Steeds meer wetenschappers laten met feiten en cijfers zien dat er geen sprake is van een asielcrisis, dat er niet opeens meer asielzoekers naar Nederland komen of dat arbeidsmigratie een veel groter aandeel vormt dan asielmigratie.

Wat hij ook zag, was dat verandering in het aantal migranten dat naar Nederland kwam, nauwelijks verband hield met de inhoud van het debat. De sociale wetenschapper besloot het daarom anders aan te pakken. ‘Schoof zei op een gegeven moment: mensen ervaren een asielcrisis. Daar moest het over gaan. Ik nam deze emotie als beginpunt en stelde mezelf de vraag: hoe komt dat nou?’

‘De migratie-obsessie is nauw verweven met een islam-obsessie’

Deze vraag is niet makkelijk te beantwoorden. ‘Het is een vicieuze cirkel. Angst en wantrouwen spelen een hele sterke rol als het over migratie gaat’, zegt Scholten. ‘Deze angst wordt opgeklopt door populistische politici, die de indruk wekken dat zij deze problemen kunnen oplossen. Maar omdat de problemen zijn opgeblazen tot een groot luchtkasteel, zijn hier geen oplossingen voor, want het probleem zoals het wordt ervaren, bestaat niet. En dat ondermijnt dan weer het vertrouwen in de politiek. Het is een aantal zichzelf versterkende schakels.’

Racistische trekken

Ook Erdogan denkt dat het eigenlijk helemaal niet gaat over de instroom. ‘Het gaat er voornamelijk om wie er komen. De migratie-obsessie is nauw verweven met een islam-obsessie. Het gaat veel over Syriërs, zij zouden Nederland willen islamiseren. Verschillen worden door sommige mensen ervaren als een bedreiging, terwijl het juist een bron van kracht zou moeten zijn: een wereld van verschil.’

Scholten gaat een stapje verder en zegt dat de anti-migratieretoriek racistische trekken heeft. Terwijl demonstranten bij anti-azc-demonstraties vaak beweren dat er geen sprake is van racisme, komt het in feite wel hierop neer, betoogt hij.

‘Wanneer je zegt dat de Nederlander weer op de eerste plaats moet staan, wie bedoel je dan eigenlijk? Want de overgrote meerderheid van de mensen met een migratieachtergrond is hier geboren of heeft de Nederlandse nationaliteit. Wat je dan eigenlijk wilt zeggen, is dat de etnische Nederlander op de eerste plaats moet staan, en dat is een heel racistische uitspraak.’

‘Wanneer je zegt dat de Nederlander weer op de eerste plaats moet staan, wie bedoel je dan eigenlijk?’

‘Hier mogen we in Nederland best wat alerter op zijn’, gaat hij verder. ‘Er is bijvoorbeeld geen enkele politicus die Wilders vraagt: wie bedoel je daar eigenlijk mee? We zijn in Nederland heel naïef over racisme. Geitenneuker, kopvoddentaks, pinguïns – het mag allemaal gezegd worden. Maar als je zegt dat we in Nederland een racismeprobleem hebben, word je met de nek aangekeken. We kunnen eigenlijk niet normaal praten over racisme.’

Houdgreep

Angst voor het vreemde, de ander — is het iets nieuws, of zit het in de mens? Mensen hadden vijftig jaar geleden ook al extreemrechtse ideeën, alleen nog geen partij die dit tot verkiezingsthema maakte. ‘Het klopt dat populisme al in de oudheid bestond. Ook bij de Romeinen waren populisten, en ook toen werd dit gekoppeld aan racisme’, zegt Scholten.

‘Maar dit betekent niet dat de publieke opinie losstaat van gebeurtenissen. De manier waarop de politiek praat over migratie en media dit vervolgens opkloppen, plant een idee in de hoofden van mensen. De obsessie met migratie is op zijn minst relationeel en bovendien tamelijk beslissend. Ook politici die inmiddels vinden dat het ergens anders over moet gaan, komen er niet onderuit. Die komen dan bijvoorbeeld met streefcijfers over migratie, wat totale onzin is. De politiek heeft helemaal geen grip op migratie. Het is eerder andersom: migratie heeft de politiek in de houdgreep.’

Scholten heeft niet de illusie dat zijn boek de obsessie met migratie nu kan ontkrachten. ‘Ik ben tamelijk pessimistisch. De patronen die ik beschrijf in mijn boek, die zijn er nog steeds,’ zegt hij.

‘De politiek kan deze omslag niet maken,’ denkt Erdogan. ‘Het moet vanuit het maatschappelijk middenveld komen.’

Mensen vertellen over wat de islam is

Concrete oplossingen kwamen er ook niet op de avond in de Pauluskerk. Wel een flinke portie realiteitszin. ‘Eigenlijk gaat migratie over globalisering,’ zegt Scholten. ‘Een hoog migratiesaldo is een symptoom van een gezonde economie. Het is dus eigenlijk een goed teken dat mensen naar Nederland migreren. Als je dat niet leuk vindt, is dat prima. Maar dan moet je ook zo eerlijk zijn om te zeggen: dan maar wat minder van de vleesindustrie in Nederland. Dan maken we maar wat minder chips. Want deze sectoren draaien op arbeidsmigratie.’

’56 procent van de Rotterdammers heeft een migratieachtergrond’

‘Het is niet makkelijk om zaken als islamofobie het hoofd te bieden als je er zelf het slachtoffer van bent,’ erkent Erdogan. Als ze vertelt over haar zesjarige zoon, die haar onlangs vroeg waarom mensen zo slecht over hen praten, wordt het haar even te veel. ‘Dat kwam echt hard aan’, vertelt ze geëmotioneerd. Haar zoon had ook de oplossing: mensen vertellen over wat de islam is.

Volgens Scholten moet het gesprek over migratie veel meer worden gelokaliseerd. Integratie en huisvesting zijn immers lokale aangelegenheden. ‘Heb het over diversiteit in een constructief gesprek. Rotterdam is bijvoorbeeld een heel diverse stad: 56 procent van de Rotterdammers heeft een migratieachtergrond. Hoe ziet een diverse stad er dan uit? Wie zijn deze mensen en welke bijdrage leveren ze aan de economie? Rotterdam heeft nota bene een wereldhaven. Laten we deze stad dan ook ‘ver-werelden’, en niet ver-Rotterdammen.’

Peter Scholten, De migratie-obsessie, Boom, 208 blz., € 24,90